کتاب دستورالعمل فنی تولید آنونا

تولید آنونا در بسیاری از کشورهای آفریقایی، آسیایی و نیز آمریکای شمالی، جنوبی و مرکزی انجام می شود و به دلیل ارزش بالای غذایی، دارویی و اقتصادی روز به روز بر سطح زیر کشت و دامنه توسعه آن افزوده می شود. این گیاه در ایران چندان شناخته شده نیست، اگرچه طی سال های اخیر در مناطق جنوبی استان سیستان و بلوچستان مورد توجه باغداران قرار گرفته و با نام سیتاپل شناخته می شود که احتمالاً تغییر یافته نام یکی از ارقام هندی آن (Seetaphal) به گویش محلّی می باشد.

بدون تردید با توجه به سازگاری بالای آنونا، امکان توسعه کشت این گیاه در بسیاری از مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر کشور وجود دارد که با همت بلند و تلاش کارشناسان، باغداران و متولّیان بخش کشاورزی انتظار می رود در آینده نزدیک شاهد شکوفایی این محصول در عرصه تولید و اقتصاد کشور باشیم.

گیاه شناسی و اهمیت تولید آنونا

آنونا ، اسم جنس درخت میوه ای گرمسیری از خانواده Annonaceae با حدود ۱۱۹ گونه است که نام آن از واژه ای لاتین به معنی «بارآور یک ساله» گرفته شده است. هفت گونه و یک هیبرید این گیاه برای مصارف خانگی و تجاری مورد کشت و کار قرار می گیرد که در این دستورالعمل به پنج گونه مهم آن پرداخته می شود. از میان این گونه ها، سه گونه شامل Annona cherimola معروف به چریمویا، A. muricata معروف به ساورساپ و A. squamosa معروف به شوگر -اَپل دارای اهمیت تجاری بوده و دو گونه A. reticulata معروف به کاستارد-اَپل و A. senegalensis معروف به ساورساپ وحشی به مصارف محلی می رسند.

به طور کلی آنوناها درختچه یا درختان کوچک به ارتفاع ۷ – ۵ متر به فرم عمودی تا کمی پهن هستند، پوست تنه آنها به رنگ قهوه ای متمایل به خاکستری است که غالباً ناهموار و موج دار می باشد. اکثر انواع آنونا، به جز چند مورد استثنایی خزان کننده اند. وقوع خزان حتی در گونه های گرمسیری آن، مخصوصاً هنگامی که در مناطق با فصول گرم یا خشک بدون بارندگی کشت گردند، مشاهده می شود.

کشت و کار انواع آنونا، آسان و در مقایسه با سایر گیاهان به مراقبت های زراعی کمتری نیازمند است. بر حسب نوع گونه، عمر تجاری یک درخت سالم آنونا حدود ۱۵ سال و عملکرد آن بین ۲۵ – ۸ تن در هکتار برآورد می گردد. چریمویا، تنها گونه آنوناست که به خوبی با شرایط نیمه گرمسیر یا مناطق مرتفع گرمسیری سازگاری یافته است. چهار گونه دیگر عمدتاً با مناطق پست گرمسیری سازگارند، اگرچه در مناطق نیمه گرمسیر نیز از رشد رضایت بخشی برخوردارند. در بین گونه های آنونا سه گونه چریمویا، ساورساپ و شوگر -اَپل بیشترین میزان بازار پسندی و در نتیجه ارزش اقتصادی را دارند. میوه این گونه ها، مزه و طعم خوبی دارد و عمدتاً در سطوح تجاری محلّی، منطقه ای یا ملّی و به ندرت بین المللی به بازار عرضه می شود.

پالپ میوه گونه های مذکور به صورت تازه یا منجمد به فروش می رسد که معمولاً به عنوان دسر یا جهت تهیه شربت و بستنی مورد استفاده قرار می گیرد. اگرچه گونه های کاستارد -اَپل و ساورساپ وحشی از اهمیت اقتصادی کمتری برخوردارند، با این وجود میوه تازه آنها نیز در کشورهای در حال توسعه بازار فروش قابل قبولی دارد. آنونا همانند بسیاری دیگر از درختان و درختچه های گرمسیری مثل انبه، نارگیل و تمر هندی، گیاهی چند منظوره به شمار می رود. ارزش غذایی قابل توجه این محصول و نقش مستقیم آن در تأمین امنیت غذایی جامعه همراه با کاربردهای متعدد دارویی و صنعتی موجب شده مورد توجه کشاورزان خرده پا و متوسط قرار گیرد و افزایش درآمد خانوار را در پی داشته باشد.

تعداد صفحات : 42 صفحه

ارزش غذایی، اجتماعی و اقتصادی

میوه آنونا مقدار قابل توجهی کربوهیدرات دارد که از منابع عالی تأمین کننده انرژی محسوب می شود. برای مثال مردی به وزن ۶۵ کیلوگرم و با فعالیت شدید فیزیکی، روزانه به ۴۰۰۰ کیلوکالری انرژی در جیره غذایی خود نیاز دارد. از آنجا که میزان کالری موجود در ۱۰۰ گرم گوشت میوه چریمویا برابر ۹۰ کیلوکالری است، مصرف روزانه ۰٫۵ کیلوگرم از این میوه، ۱۱% نیاز روزانه او را تأمین خواهد کرد. میزان پروتئین و ویتامین موجود در میوه آنونا نسبتاً پایین ولی از نظر مواد معدنی همچون کلسیم، فسفر و پتاسیم که نقش های بیولوژیکی قابل توجهی مثل حفاظت از استخوان ها و دندان ها، تقویت عضلات و افزایش سلامت عمومی بدن را بر عهده دارند، غنی می باشد. در مقام مقایسه گفته می شود ارزش غذایی میوه گونه چریمویا از انجیر، انبه و انگور بالاتر است.

به طور کلی انتخاب نوع گونه آنونا براساس سطوح کشت و وضعیت اقتصادی بهره برداران انجام می گیرد. کشاورزان با سطح اقتصادی معیشتی و تحت شرایط خرده مالکی گرایش به پرورش کاستارد-اَپل و ساورساپ وحشی دارند که انواع مذکور ضمن برخورداری از ارزش غذایی قابل قبول، درآمد اندکی را نیز نصیب تولیدکنندگان این محصول می نمایند. ولی در سطوح تجاری، گرایش بیشتری برای پرورش گونه های چریمویا، ساورساپ و شوگر -اَپل وجود دارد. محصول این گونه ها، هم برای کشاورزان خرده پا و هم متوسط، بسیار درآمدزاست. در مواردی کشت و کار برخی از گونه های آنونا، علاوه بر درآمدزایی با اهداف خاص دیگری همراه است. برای مثال، در سال های اخیر اقدام به پرورش شوگر -اَپل در اراضی بایر هند با اهداف غذایی و دارویی می نمایند.

کاربردهای دارویی آنونا

انواع آنونا کاربرد گسترده ای در طب سنتی آفریقا دارند. اخیراً نیز برخی از انواع آنها جهت تولید داروهای جدید در کشورهایی همچون ایالات متحده و هند مورد استفاده قرار گرفته اند. بخش های مختلف آنونا که در طب سنتی مورد استفاده قرار می گیرند دارای مواد مؤثره ی مختلفی همچون انواع تانن، آلکالوئید و فلاونوئید می باشد. به طورکلی خواص درمانی زیر را می توان برای آنونا برشمرد: دانه، ریشه، پوست، ساقه و میوه آنونا دارای ترکیباتی به نام استوجنین است که ظاهراً از قابلیت بالایی در درمان سرطان برخوردارند. ریشه های چریمویا دارای آلکالوئید آپورفین هستند که اثر تسکین دهندگی دارد. در طب سنتی، پودر دانه آنونا مخلوط با آب یا شیر جهت کاهش استفراغ و کشیدگی (سفتی) عضلانی مورد استفاده قرار می گیرد.

دم کرده برگ های گیاه به کنترل تشنج و سوء هاضمه و نیز درمان دیابت کمک می کند. گوشت میوه ترش مزه و نارس ساورساپ جهت درمان انگل های پا و بیماری های کبد کاربرد دارد. ریشه های شوگر – اَپل را می توان جهت درمان اسهال های خونی شدید و افسردگی مورد استفاده قرار داد، در حالی که برگ های آن کارکرد مؤثری در درمان آماس، زخم و افتادگی مقعد دارند. دم نوش تهیه شده از برگ های آنونا، مسهلی قوی و ملین به شمار می رود. ریشه، برگ ها و پوست ساورساپ وحشی جهت درمان سرطان، تشنج، بیماری های مقاربتی، اسهال و اسهال خونی، تب، فیلاریوز و ناتوانی جنسی مردان کاربرد دارد.

فرآورده های صنعتی آنونا

چریمویا، ساورساپ، شوگر-اَپل و کاستارد-اَپل، میوه هایی هستند که به شکلی گسترده به محصولاتی همچون بستنی، شربت، انواع کلوچه، شیرینی و آب میوه تبدیل و مصرف می شوند. ساورساپ، مستعد ترین میوه برای مقاصد صنعتی است، چون به سادگی اکسیده نشده و قابلیت ریکاوری پالپ از میوه بالایی دارد. چریمویا را می توان به طور موفقیت آمیزی منجمد و داخل فریزر خانگی تا ۱۲۰ روز نگه داری نمود. پالپ شوگر – اَپل را هم می توان فرآوری و منجمد کرد، اگرچه فرآوری صنعتی آن از اهمیت کمتری نسبت به چریمویا و ساورساپ برخوردار است. از دانه و گوشت آنونا، اسانسی (استرهای اسیدهای آلیفاتیک)گرفته می شود که جهت بهبود طعم فرآورده های میوه آن مورد استفاده قرار می گیرد.

دانه های ساورساپ حاوی حدود ۲۲% اسید چرب است که می تواند به عنوان طعم دهنده مورد استفاده قرار گیرد، اما مقدار اسید چرب موجود در چریمویا حدود ۷% است. یادآوری این نکته حائز اهمیت است که به دلیل وجود آلکالوئیدها و پلی فنل ها که در غلظت های بالا خیلی سمی هستند، بایستی هر گونه عصاره گیری از پالپ یا دانه این محصول، تحت شرایط کنترل کیفی بالا انجام گیرد.

فهرست مطالب کتاب دستورالعمل فنی تولید آنونا :

• مقدمه
• گیاه شناسی و اهمیت آنونا
• ارزش غذایی، اجتماعی و اقتصادی
• کاربردهای دارویی آنونا
• فرآورده های صنعتی
• شرایط کاشت
• انتخاب گونه و رقم
• روش های ازدیاد آنونا
  • الف) نحوه ازدیاد از طریق بذر
  • ب) نحوه ازدیاد غیرجنسی (رویشی)
• احداث خزانه نهال
• گلدان ها و بسترهای کشت بذر
• احداث باغ
• زمان کاشت
• نحوه کاشت
• انتقال نهال به زمین اصلی و فواصل کاشت
• بادشکن
• مدیریت باغ
  • مبارزه با علف های هرز
  • آبیاری
  • تغذیه
  • هرس و تربیت
  • میانه کاری و کاربرد گیاه پوششی
  • گرده افشانی و تشکیل میوه
  • آفات و بیماری ها
• برداشت آنونا
• نحوه برداشت
• جابه جایی پس از برداشت
• منابع