کتاب تولید زرشک ، زعفران و عناب برپایه دانش بومی

کتاب تولید زرشک، زعفران و عناب برپایه دانش بومی و نگاهی به پرورش عناب در سایر کشورها

پیشگفتار: مطالعه دانش بومی کشاورزی موضوع جدیدی نیست. بیش از یک قرن از مطالعات مردم شناسان در جوامع زراعی و نظامهای تولیدی آنان می گذرد و در سی سال اخیر گزارشهای جامعی از شیوه های معیشتی این جوامع به دست آمده است. این گزارشات حاوی اطلاعات مهمی پیرامون روابط اجتماعی تولید، شیوه های بهره برداری و حفاظت از محیط است که روشهای بومی استفاده از زمین و نحوه برخورد روستاییان با جهان اطراف خود را در بر می گیرد.

علی رغم نیاز روزافزون جوامع روستایی به کاربرد تکنولوژیهای جدید در کشاورزی و امور دام، پذیرش این تکنولوژیها در روستاها بسیار اندک است. بنابراین لازم است تا مجریان امورات توسعه روستایی به عنوان کسانی که در امر توسعه روستایی نقش دارند به دانش بومی که با ساختارهای روستایی هماهنگ است، توجه کنند تا با انطباق آن با شرایط جدید بتوانند گامهای موثرتری در توسعه امورات روستایی بردارند.

با توجه به شرایط خاص منطقه جنوب خراسان مثل کمبود بارندگی، کم آبی عمومی، وزش بادهای ۱۲۰ روزه، گرما، کاهش رطوبت نسبی هوا به ویژه در تابستان، شورت آب و شور یا قلیایی بودن خاکها که کشت و کار بسیاری از گیاهان متداول به صورت تجارت را محدود کرده است زرشک، عناب و زعفران جایگاه ویژه ای را در میان محصولات کشاورزی استان و کشور را به خود اختصاص داده اند و سهم بزرگی را در اقتصاد کشاورزی این منطقه دارا می باشند؛ به طوریکه امروزه در آمد هزاران خانوار روستایی در جنوب خراسان به تولید زرشک، عناب و زعفران وابسته است و در صورتی که این محصولات جایگاه واقعی خود را در صادرات کسب کنند، تأثیر آنها بر اقتصاد منطقه بخصوص در زمانهای خشکسالی چشمگیر خواهد بود. لذا توسعه کاشت آنها در این منطقه جدای از افزایش درآمد، در کاهش نرخ بیکاری تأثیر به سزایی دارد و می تواند به عنوان یکی از عوامل جلوگیری از مهاجرت روستاییان محسوب گردد.

نوع بی دانه زرشک به غیر از ایران در هیچ کشوری به عنوان محصول اقتصادی پرورش نمی یابد و در ایران نیز در منطقه خراسان جنوبی کشت می گردد. زعفران یا گرانترین ادویه جهان نیز در ایران رتبه دوم تولید و سطح زیر کشت و رتبه اول کیفیت را به خود اختصاص داده است. عناب نیز از جمله محصولاتی است که مختص خراسان جنوبی بوده و در هیچ منطقه از کشور به عنوان محصول اقتصادی پرورش نمی یابد.

پس دانش پرورش زرشک، عناب و زعفران بومی خراسان جنوبی بوده و جا دارد که برنامه ریزان و متولیان توسعه روستایی استان از دانش بومی موجود در تولید زرشک، عناب و زعفران نهایت بهره و استفاده را به منظور افزایش درآمد خانوار روستاییان منعلقه ببرند.

این کتاب وسیله ای است برای سپاس و قدردانی از کشاورزانی که با دستهای پینه بسته، پیشانی های چروکیده و صورتهای در آفتاب سوخته، دلسوزانه و مجدانه با وجود همه شرایط سخت محیطی و کمبودهای مادی موجود در این استان و با توکل به خداوند و استعانت از ائمه اطهار شب و روز در حال تولید و تلاش بوده تا به مانند هر تولید کننده دیگری در این کشور جایگاه ویژه و نقش موثر خود را در خودکفایی مملکت عزیزمان به تصویر بکشند.

بخش اول این کتاب شروع تلاشی است برای معرفی دانش بومی کشاورزان خراسان جنوبی در محصولات زرشک، عناب و زعفران و گلچینی است از دانش بومی کشاورزی ایران که بی شک الهام بخش کاربرد دانش بومی در فعالیت های ترویجی کشور خواهد بود. استفاده از دانش بومی در ترویج کشاورزی امری سلیقه ای و اختیاری نیست بلکه یک ضرورت حیاتی است. ضرورت توجه به دانش بومی در فرآیند توسعه از آنجا ناشی می شود که منابع انسانی از اجزای اصلی آن به حساب می آیند.

در توسعه انسانی پایدار، مردم به عنوان هدف سیاست های اجتماعی و اقتصادی تلقی می شوند و این جز با باور کردن نقش دانش، بینش و مهارت های افراد روستایی امکان پذیر نخواهد بود. از طرف دیگر، برای باور داشتن دانش بومی لازم است تا درباره بومیان و دانش آنها شناخت کامل به دست آوریم.

با وجود اینکه در دهه ۵۰ اهمیت جمع آوری قصه، افسانه، رسوم و سنت ها، شعر و آهنگ های محلی برای دولتمردان کاملا مشخص بوده و برای آن قانون وضع کرده بودند. این مسأله بسیار مهم از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۵ به دلیل مسائل خاص حاکم بر کشور از جمله جنگ تحمیلی و اثرات بعدی آن به فراموشی سپرده شد؛ تا اینکه سرانجام در برنامه پنج ساله پنجم توسعه کشور لزوم حفاظت، احیاء و بهره برداری از دانش بومی این سرزمین و بومی سازی علوم مختلف در اولویت های کاری دولت قرار گرفت.

لذا می بایست با توجه به فرصت خوبی که برای بررسی ساز و کار و چگونگی مشارکت تشکل های بومی در طرح های توسعه استان فراهم شده است، لزوم دگرگونی ارزش ها و نگرش دانشمندان علوم اجتماعی و طبیعی، سیاست گذاران استان و محققین نسبت به مردمان بومی و نظام های دانش آنان بیش از پیش بررسی شود.

نتایج بخش یک این کتاب که با استفاده از روش کیفی ” نظریه بنیانی” به دست آمده، سعی دارد تا به شناسایی و معرفی دانش بومی کشاورزان خراسان جنوبی، در تولید محصولات زرشک، زعفران و عناب که عامل اساسی در حیات کشاورزان خراسان جنوبی است، بپردازد و برای این منظور مطالعه دانش بومی کشاورزان در مناطقی از استان خراسان جنوبی که از کشت این گیاه برخوردار هستند، صورت گرفت. نتایج این اطلاعات، که در ۴ فصل تنظیم گردیده، حاکی از تنوع عملیات باغی و موارد مصرف این محصولات در میان تولید کنندگان است که خود می تواند عامل موفقیت آنها در تولید این گیاهان باشد.

بخش دوم این کتاب به معرفی وضعیت تولید عناب در کشور آمریکا، چین و هندوستان در ۸ فصل با موضوعات متنوع پرداخته است. این فصل ترجمه کتابی به نام خرمای چینی بوده که در سال ۲۰۰۷ در آمریکا توسط ریچارد اشتون یکی از عنابکاران آن کشور تالیف و منتشر گردیده است. ریچارد آشتون کارمند بازنشسته مرکز تحقیقات جیکوب کالیفرنیا و تنها گرداننده باغ مشهور آناکی کریک در قسمت مرکز غرب تگزاس می باشد. آنجا جایی است که مهم ترین گونه های باغی آنها انار، زردآلو و عناب می باشد. او می گوید:

عناب درختی است که به مانند سایر درختان میوه نیاز به رسیدگی نداشته و به صورت ارگانیک می توان آنرا پرورش داد. خوردن عناب های تازه ای که تا کنون محلول پاشی نشده باشند، به مقدار زیادی طعم و مزه میوه بهتری به نسبت سایر درختان محلول پاشی شده دارند.

این مجموعه فاقد هر گونه بهره گیری از اصطلاحات و کلمات تخصصی دانشگاهی بوده و به شیوه ای استادانه و با زبانی کاملا عامیانه و با نگاهی آموزشی در جهت بهره مندی باغداران با تاکید بر مطالبی کاملا کاربردی رایج در این کشور تدوین گردیده است. مطالب موجود در این کتاب نتایج تحقیقات ۹۰ ساله کلکسیونرها و مراکز تحقیقاتی آمریکا در زمینه عناب می باشد. هدف از قرار دادن این فصل در کتاب، آشنایی عنابکاران استان با وضعیت کشت و پرورش عناب در سایر کشورها می باشد.

بخش سوم کتاب با نام نگاره ها اختصاص به تصاویر مربوط به ارقام موجود در آمریکا و همکاران و کشاورزانی دارد که در تقویت مطالب فصل یک این کتاب بدون هیچگونه چشم داشتی نهایت همکاری را داشته اند.

فهرست مطالب کتاب تولید زرشک ، زعفران و عناب برپایه دانش بومی :