کتاب راهنمای جامع برنامه ریزی عملیاتی در پهنه های تولیدی

به دلیل نبود راهنما با دستورالعملی جامع درباره برنامه ریزی عملیاتی در بخش کشاورزی، در این کتاب تلاش شده است تا در فصل های اول و دوم، مطالبی در باب برنامه، برنامه ریزی، ضرورت برنامه ریزی در مراکز جهاد کشاورزی و برنامه ریزی استراتژیک و عملیاتی ارائه شود تا مخاطبان با مباحث نظری و مبانی موضوع آشنا شوند.

پیشگفتار : بخش کشاورزی به عنوان موتور محرک رشد و توسعه اقتصادی یا حتی فراتر از آن، به عنوان یکی از پیش نیازهای ضروری برای تحقق توسعه پایدار کشور امری حیاتی است؛ به طوری که بدون رفع موانع توسعه در این بخش، نمی توان انتظار داشت سایر بخش ها به شکوفایی و توسعه دست یابند. این بخش در درآمدزایی، ایجاد اشتغال و تأمین امنیت غذایی نقش مهمی دارد. بخش کشاورزی معمولا با بخش های دیگر رقابت نمی کند، بلکه رشد آن می تواند مکمل رشد بخش های دیگر باشد.

این کارکرد از طریق تأمین مواد خام و اولیه مورد نیاز صنایع، مصرف تولیدات سایر بخش های صنعتی از قبیل کودها و سموم شیمیایی و ماشین آلات کشاورزی، ارزآوری برای کشور و تأمین مالی سایر بخش های زیربنایی انجام می شود. اما توسعه بخش کشاورزی بدون توجه به یک نظام ترویج و آموزش کشاورزی کارآمد و اثربخش میسر نخواهد شد. اجرای موفقیت آمیز فعالیت های آموزشی ترویجی بدون برنامه ریزی منسجم و اصولی امکان پذیر نیست و باعث اتلاف منابع و اعتبارات می شود. بنابراین یکی از مهم ترین راهبردها برای دستیابی به هدف های والای ترویج، پذیرفتن برنامه ریزی به عنوان اصلی اساسی و رکنی اجتناب ناپذیر در فعالیت های ترویجی است.

پس از اجرای طرح نظام نوین ترویج کشاورزی از سال ۱۳۹۴ و «پهنه بندی عرصه های تولیدی»، با رویکرد هدایت، کنترل و نظارت بر فعالیت های کشاورزی و منابع طبیعی در عرصه ها و «ساماندهی و تجهیز مراکز جهاد کشاورزی دهستان» روح تازه ای از نظر نیروی انسانی، امکانات زیرساختی و لجستیکی در این مراکز دمیده شد و این مراکز بار دیگر به عنوان خط مقدم بخش کشاورزی و تولید در کانون توجه همگان قرار گرفت. اما آنچه تاکنون در طرح نظام نوین بیشتر مدنظر قرار گرفته است، ابعاد سخت افزاری بوده است و مروجان مسئول پهنه های تولیدی به عنوان ارکان اصلی اجرای سیاست های بخش کشاورزی و فعالیت های ترویج و آموزشی این بخش نیازمند توانمندسازی در ابعاد مختلف فنی، مدیریتی و انسانی هستند.

یکی از مهم ترین انتظارات از مراکز جهاد کشاورزی و به تبع آن مروجان مسئول پهنه های تولیدی، توانمندی در امر برنامه ریزی، به ویژه برنامه ریزی عملیاتی است. با توجه به تأکید روزافزون بر رویکردهای مشارکتی و پایین به بالا در برنامه ریزی، اهمیت راهبردی مراکز جهاد کشاورزی به عنوان اولین نقطه تماس با عرصه های تولیدی و بهره برداران و ویژگی های منحصر به فرد در مرکز و حتی هر پهنه از نظر ویژگی های اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و فرهنگی، اجرا و پایش و ارزشیابی صحیح «برنامه های عملیاتی» در سطح پهنه ها ضامن موفقیت مروجان و تحقق اهداف بخش کشاورزی است.

به دلیل نبود راهنما با دستورالعملی جامع درباره برنامه ریزی عملیاتی در بخش کشاورزی، در این کتاب تلاش شده است تا در فصل های اول و دوم، مطالبی در باب برنامه، برنامه ریزی، ضرورت برنامه ریزی در مراکز جهاد کشاورزی و برنامه ریزی استراتژیک و عملیاتی ارائه شود تا مخاطبان با مباحث نظری و مبانی موضوع آشنا شوند. در فصل سوم، به صورت ساده و گام به گام و با بهره گیری از مصادیق و مثال های مرتبط با بخش کشاورزی و پهنه های تولیدی کشاورزی، فرایند برنامه ریزی عملیاتی تشریح و در هر گام برخی روش های کاربردی اجرای فعالیت مربوطه ارائه شده است. همچنین در انتهای هر گام، یک کار عملی پیش بینی شده است که پیشنهاد می شود استفاده کنندگان از این کتاب یک مسئله با مشکل فرضی یا واقعی را به عنوان کار عملی در نظر بگیرند و تا انتهای فرایند برنامه ریزی بر اساس آن پیش روند.

تصاویر بخشی از صفحات کتاب

مقدمه : یکی از مهم ترین فعالیت ها در زندگی اجتماعی بشر امروز «مدیریت» است که به کمک آن می توان به طور اصولی و با توجه به منابع و امکانات موجود به نحو احسن به اهداف سازمان دست یافت. برای رسیدن به چنین اهدافی مدیران فرایندی را دنبال می کنند که شامل اجزایی چون برنامه ریزی، سازماندهی، نظارت و کنترل و هدایت و تصمیم گیری است. «برنامه ریزی» مهم ترین وظیفه مدیران و پایه اساسی دیگر وظایف و فرایندهای مدیریتی و نوعی رویکرد منطقی برای دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده است و شامل تعیین مأموریت ها، اهداف و اقدامات لازم برای دستیابی به آنهاست. سازمان ها به طور معمول باید در جهت اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت، برای آینده برنامه ریزی کنند.

در سال های اخیر توجه روزافزونی به «برنامه ریزی استراتژیک» شده است. امروزه یکی از عوامل کلیدی اثربخشی و کارآمدی مدیران، بهره گیری از این شیوه برنامه ریزی است. برنامه ریزی استراتژیک قبل از آنکه نوعی تکنیک و فن باشد، نوعی نحوه تلقی و باور است که مدیران را به تفکر بلند مدت و آینده نگری و پیش بینی افق های دوردست ترغیب می کند. اما این برنامه ریزی، مدیران و مسئولان رده های پایین سازمان را از وظیفه اصلی شان که «برنامه ریزی عملیاتی» است، بی نیاز نمی سازد. آنان باید با الهام از استراتژی های تعیین شده و با توجه به اهداف کلی سازمان به برنامه ریزی های عملیاتی بپردازند و اهداف جزئی شده در واحد خود را تحقق بخشند.

برنامه عملیاتی یک نقشه و ابزار دقیق است که اقدامات لازم برای رسیدن به هدف را به صورت کامل و جامع ترسیم می کند. ایجاد یک طرح عملیاتی معمولا به صورت گام به گام ترسیم می شود و گروه یا فرد را برای رسیدن به هدف غایی هدایت می کند. این اقدامات، پایه های اصلی و بنیان سازمان را تقویت می بخشند و موجب استحکام عملیات و فعالیت ها در بازه های زمانی برنامه ریزی شده می شود. جزئیات در نظر گرفته شده در چنین طرحی به کارآمدی سازمان کمک می کند و می تواند مأموریت سازمان را برای رسیدن به چشم انداز ترسیمی یاری رساند. برای برنامه ریزی یک طرح عملیاتی نخست باید اهداف و وظایف اعضای تیم مشخص شود، سپس اعضا باید در روند برنامه ریزی مشارکت داده شوند و گزینه های مطرح شده را تجزیه و تحلیل کنند و ابهامات موجود در اجرای برنامه عملیاتی برطرف شود. این امر در نهایت می تواند تا حد در خور توجهی به موفقیت برنامه های عملیاتی کمک کند، از اتلاف هزینه و زمان بکاهد و انگیزه های سازمانی را برای رسیدن به هدف تقویت کند.

بخش کشاورزی نیز به مانند دیگر بخش ها نیازمند برنامه ریزی در ابعاد و ارکان و سطوح مختلف است و دستیابی به توسعه و به ویژه توسعه پایدار کشاورزی، نیازمند برنامه ریزی اصولی و کارآمد و اجرای دقیق آن برنامه است. در دهه های اخیر، روند بهره گیری از توان و ظرفیت های محیطی به سبب الگوی مدیریتی نادرست به خوبی طی نشد و این مسئله تخریب منابع آب و خاک، کاهش ظرفیت محیطی و به تبع آن بحران های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی شدیدی را به همراه داشته است.

برنامه ریزی کشاورزی بیش تر به مسائل و مشکلات تولید و عرضه محصولات کشاورزی می پردازد و می کوشد ضمن در نظر گرفتن نیازهای غذایی جامعه و مسائل زیست محیطی، عملکرد اقتصادی کشاورزان را بهبود بخشد. در این بین، نظام ترویج کشاورزی، از این قاعده مستثنا نیست و بایستی مقوله برنامه ریزی در این بخش نهادینه شود.

بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران این بخش عقیده دارند که برنامه ریزی یک ضرورت و اصل اساسی در اجرای هر فعالیت ترویجی است. اما «مروجان مسئول پهنه های تولیدی» شاغل در مراکز جهاد کشاورزی دهستان ها، به عنوان اولین نقطه تماس با عرصه های تولیدی و بهره برداران بایستی با اصول و مبانی برنامه ریزی به ویژه برنامه ریزی عملیاتی آشنایی داشته باشند تا بتوانند ضمن طراحی برنامه های عملیاتی مناسب در راستای تحقق سیاست های بخش و برنامه های استراتژیک وزارت متبوع، این برنامه ها را به خوبی اجرا و نسبت به پایش و ارزشیابی آنها اقدام کنند. در غیر این صورت، تحقق برنامه های استراتژیک و سیاست های کلان بخش کشاورزی به شکل مطلوب صورت نخواهد پذیرفت. بنابراین این امر نیازمند رعایت اصولی مراحل و گام های برنامه ریزی عملیاتی توسط مدیران، کارشناسان و مروجان است.

فهرست مطالب کتاب راهنمای جامع برنامه ریزی عملیاتی در پهنه های تولیدی :