گیاه شناسی تا فرآوری آلوئه ورا (صبر زرد)

گیاه آلوئه ورا از زمان های قدیم برای درمان بسیاری از بیماری ها به کار می رفته است. تاریخچه استفاده از این گیاه در طب سنتی به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می رسد به طوری که از آن برای درمان ناراحتی های پوستی و به عنوان ملین و رفع عفونت ها استفاده می شده است.

در آداب و رسوم بابلی و مصری ها این گیاه به عنوان گیاه مقدس شناخته شده است. در طول قرن های متمادی از فواید مربوط به نیرو بخشی آن استفاده های گوناگونی شده است. در نوشته های مربوط به قرن اول گزارش های متعددی در خصوص استفاده از گیاه در درمان درد ها و بیماری ها آمده است:

زخم، بی خوابی، بی نظمی معده، یبوست، بواسیر، خارش، سردرد، کم مویی، امراض لثه و دهان، درد کلیه، تاول، تاول های ناشی از سوختگی، ناراحتی های پوستی، آفتاب سوختگی، برطرف کردن لکه های روی پوست، پادزهر زخم های سمی، ژل و …

آلوئه ورا ها مخصوص نواحی حاره اند و منشا اصلی آن ها مناطق گرم و نیمه گرم سیری، مناطق قاره آفریقا بوده است. بیش از ۲۰۰ گونه از جنس آلوئه ورا وجود دارد ولی فقط ۵-۴ گونه آن دارای خاصیت دارویی می باشد که مهم ترین آن ها باربادنسیس (vera, barbadensis) می باشند. این گونه ها در دوره نونهالی دارای لکه های مشخص روی برگ و دارای گل های زرد می باشند.

از میان گونه های آلوئه ورا یک یا دو گونه در مناطق جنوبی کشور مانند بوشهر، بندر عباس، قشم، سیستان و بلوچستان، خوزستان و سمنان به صورت خود رو یافت می شود.

گیاه شناسی آلوئه ورا

این گیاه چند ساله دارای برگ های گوشتی با ظاهر بوته ای انبوه است، ارتفاع آن در حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتی متر است و برگ های نیزه ای مانند دارد. آلوئه ورا در مناطق گرمسیری و جنوبی کشور بیشتر یافت می شود و در مناطقی که دارای منابع آبی کمی هستند، به راحتی قابل کشت است. آلوئه ورا یک گیاه گوشتی است که بسیار شبیه کاکتوس ها می باشد. اما در واقع یک گیاه از خانواده لاله (liliaceae) می باشد.

این گیاه حالت بوته ای و روزت دارد، ساقه های آن کوتاه، ضخیم، کم و بیش منشعب و شاخه دار است. گیاهی پایا، همیشه سبز و پر طراوت است. ارتفاع آن حدود ۶۰ سانتی متر بوده و دارای ساقه چوبی کوتاه به ضخامت ۵-۱۰ سانتی متر می باشد. برگ ها نیزه ای شکل و مقعر که مستقیماً به ساقه متصل و بدون دمبرگ هستند. لبه برگ ها در برخی از گونه ها دندانه ای خاردار و مخروطی است و یا کمی خمیده به طول ۲ میلی متر است.

رنگ آن ها سبز روشن و یا متمایل به قرمز در فصل سرما و یا متمایل به خاکستری می باشند. تعداد برگ ها بین ۱۰ تا ۲۰ عدد می باشد. طول برگ ها ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر و عرض آن ها ۸ تا ۱۰ سانتی متر و ضخامت آن ها بین ۱ تا ۳ سانتی متر است.

دارای گل آذین خوشه ای طویلی با گل های متراکم است. گل ها به رنگ زرد یا زرد متمایل به سبز می باشند. طول شاخه گلدار به ۶۵ تا ۷۵ سانتی متر می رسد. اعضای گل به هم چسبیده می باشند اگرچه پوشش آن ها از دو حلقه سه تایی تشکیل می شود، قطعات آن به رنگ یکدیگر و دارای وضع متناوب نسبت به هم هستند. تخمدان آن سه خانه ای و میوه آن ها پوشینه و به رنگ قهوه ای، مدور تا تخم مرغی شکل به طول ۱ تا ۲ میلی متر و در اواخر فصل بهار تا اوایل فصل تابستان به رشد کامل نمی رسند.

فرآورده های آلوئه ورا

در حال حاضر، فرآورده های مختلف این گیاه در صنایع مختلف غذایی ( انواع نوشابه ها و کمپوت) صنایع آرایشی و بهداشتی ( انواع کرم ها، لوسیون، شامپو، صابون و شوینده ها و … ) در جهان تولید و عرضه می شود. معمولاً این گیاه از سوی تولید کنندگان فرآورده ها خریداری می شود. ژل نهفته در برگ ها در تولید محصولات دارویی، آرایشی و بهداشتی به کار می رود. تاکنون بیش از دو هزار فرآورده بهداشتی و آرایشی و بیش از یکصد نوع ماده دارویی از ترکیبات این گیاه تولید شده است.

شیرابه خشک این گیاه، دارای ۱۵ درصد مشتقات هیدرو الکی آنتراسن است که بلافاصله پس از قطع برگ شروع به خارج شدن می کند. این شیرابه محتوی مقادیری از روغن های فرار و رزین است که در ساخت انواع دارو ها به کار می رود. هم چنین ژل موجود در برگ ها خاصیت دارویی دارد و بر خلاف صمغ ها فاقد چسبندگی است.

ترکیبات گیاه آلوئه ورا

در کمال شگفتی ۹۶ درصد ترکیبات ژل آلوئه ورا از آب تشکیل شده است. ۴ درصد باقی مانده حاوی مواد فراوانی است که ۷۵ نوع آن شناخته شده اند. ترکیباتی که در ژل آلوئه ورا یافت شده اند از پلی ساکارید ها هستند که قادر به کاهش و ترمیم التهاب هستند. این ترکیب همچنین دارای ویژگی آنتی باکتریال و ضد میکروب است. آنتی اکسیدان هایی در قالب ویتامین های آ، ب، ث، ای، آمینو اسید ها و اسید های چرب ضروری نیز در این ترکیب یافت می شوند. کلسیم و آلوئین نیز در آلوئه ورا موجود هستند، آلوئین ملینی بسیار قوی است.

حدود ۹۶ درصد از وزن آن را آب تشکیل داده است و مابقی شامل چربی های ضروری، آمینواسید ها، ویتامین ها، املاح، آنزیم و گلیکوپروتئین است. این گیاه حداقل دارای ۳ اسید چرب با خاصیت ضدالتهابی است که برای معده، روده کوچک و روده بزرگ مفید است. ویتامین های تشکیل دهنده آن عبارت اند از: ویتامین A، B1، B2، B6، B12، C و E.

آلوئه ورا با خاصیت اعجاب انگیز خود می تواند تمام اسید آمینه های ضروری بدن را در اختیار شخص مصرف کننده قرار دهد. هیچ چیز این گیاه به تنهایی شگفت انگیز و خارق العاده نیست بلکه همراهی و یک جا جمع شدن تمام مواد مورد نیاز بدن از گروه های مختلف غذایی است که آن را منحصر به فرد کرده است. ژل Aloe حاوی گلیکوپروتئین است که از تورم و درد جلوگیری و روند بهبود را تسریع می کند و هم چنین حاوی پلی ساکارید است که رشد و ترمیم پوست را تحریک می کند.

آنتراکوئین موجود در شیره Aloe به عنوان مسهل موثر عمل می کند. این مواد شیمیایی در مقادیر کم، می تواند از تشکیل سنگ کلیه جلوگیری کند. از ژل Aloe برای درمان زخم های درونی و بیرونی نیز می توان استفاده کرد. این ماده روند درمان بسیاری از جراحات پوستی از جمله زخم ها، سوختگی ها و یخ زدگی را تسریع می کند.

شیره این گیاه مسهل مفیدی است، اما چون می تواند سبب گرفتگی دردناک عضلات شود غالباً استفاده نمی شود. با میزان مصرف کمتر، شیره Aloe می تواند از سنگ کلیه پیش گیری یا اندازه سنگ را کوچیکتر کند. این ماده به عنوان تسهیل کننده دفع مدفوع به ویژه در افرادی که مبتلا به بواسیر هستند ماده مفیدی است.

عصاره ی Aloe شکل ژل این گیاه است که مصارف داخلی دارد و چون دارای خواص ضد میکروبی است، از آن برای درمان عفونت های میکروبی مجاری معده ای – روده ای نیز می توان استفاده کرد. چون این ماده اسید های معده را که سبب تشدید زخم ها می شود کاهش می دهد برای درمان زخم های معده نیز موثر است. تحقیقات اخیر نشان داده که مانوز استیله به عنوان یک ترکیب ضد ویروسی، دارای خواص درمانی ضد ویروس ایدز است.

مانور استیله خود ویروس را مورد حمله قرار می دهد اما مهم تر این که میزان تاثیر AZT را (یک داروی موثر در درمان عفونت ویروس ایدز) تا حد زیادی بالا می برد. اگر این ترکیب دارویی با Aloe مصرف شود، میزان AZT مورد استفاده برای ایدز را می توان تا ۹۰ درصد تقلیل داد که این امر از هزینه ها و عوارض جانبی AZT تا حد زیادی خواهد کاست. ژل خوراکی آلوئه ورا شامل بیش از ۷۵ مواد مغذی از لحاظ غذایی و ۲۰۰ ترکیب فعال، ۲۰ نوع ماده معدنی، ۱۸ آمینو اسید و ۱۲ نوع ویتامین است.

این ژل بی نهایت مطبوع است. در منابع دارویی فهرست مصارف آلوئه ورا تقریباً به اندازه فهرست مواد تشکیل دهنده آن طویل است. از بارزترین خواص آلوئه ورا جلوگیری از ضایعات پوستی و ترمیم آن ها است. مصرف خوراکی آلوئه ورا نیز به گوارش غذا کمک می کند، سلامتی قلب و عملکرد کبد را بهبود می بخشد، قند و کلسترول خون را کنترل می کند، تولید انرژی را افزایش داده، درد مفاصل را تسکین می دهد، شش ها را پاک می سازد، سیستم ایمنی بدن را تقویت می کند و زخم ها و جراحات را ترمیم می نماید.

نیازهای کشت آلوئه ورا

نور و حرارت:

این گیاه در مقابل نور مستقیم و تابش زیاد آفتاب حساس است و جهت رشد نیازمند دمایی از حداقل ۵ درجه سانتی گراد به بالا می باشد. در درجه حرارت بسیار بالا از خود واکنش نشان داده و برگ هایش به رنگ قهوه ای در خواهد آمد. این گیاه در نور مستقیم نگهداری می شود ولی در عین حال نیازمند نور کامل خورشید است.

آلوئه در مناطقی که دمای هوا در سرد ترین مواقع سال به کمتر از ۵ درجه سانتی گراد نرسد قابلیت کشت در فضای آزاد را دارد ولی در نواحی با دمای کمتر از ۳ درجه سانتی گراد در گلخانه کشت می شود. این گیاه تا دمای ۵۰ درجه سانتی گراد را تحمل ولی بهترین دما ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی گراد می باشد. عملکرد آن با باد گرم و آفتاب شدید رابطه عکس دارد.

خاک:

گیاه آلوئه ورا بسیار بردبار است و می تواند در هر خاکی رشد کند ولی خاک مناسب آن سبک و دارای زهکش مناسب با ۶PH تا ۸ می باشد. افزودن مواد درشت مانند شن و ماسه به خاک باعث سبک تر شدن خاک و نیز تبادل بهتر آب و هوا در خاک می شود. مناسب ترین خاک جهت کشت آلوئه ورا، خاک هایی با بافت لومی می باشد.

هر چند در خاک هایی با حاصل خیزی کمتر نیز می توان آن را کشت کرد. نکته قابل توجه این است که خاک مناسب کشت نباید دارای مقادیر زیادی مواد آلی باشد. این گیاه شوری ۵ تا ۱۵ دسی زیمنس را تحمل ولی افزایش شوری از ۸ دسی زیمنس باعث کاهش ماده موثره محصول خواهد شد.

آبیاری:

این گیاه بسیار مقاوم به شرایط کم آبی می باشد، اما تنظیم دور آبیاری باعث افزایش عملکرد ژل خواهد شد. در هنگام آبیاری باید دقت نمود خاک به یک خشکی نسبی رسیده باشد. در زمستان به علت کاهش میزان تبخیر، نیاز آبی این گیاه نیز کم خواهد شد ولی به دلیل همسانی دما با نور در شرایط اقلیمی رشد نیازمند آبیاری می باشد.

دوره آبیاری آن با توجه به بافت خاک و میزان دما می تواند هر ۱۲-۱۵ روز یکبار صورت گیرد که اگر به ۲۰ روز برسد ماده موثره آن افزایش خواهد یافت. در طی بهار و تابستان آبیاری زمانی انجام می شود که خاک تقریباً خشک شده باشد. در غیر این صورت وجود رطوبت دائم در پای گیاه موجب پوسیدگی آن می گردد.

کاشت:

تراکم گیاهی ۳۰۰۰۰ بوته در هکتار می باشد. روش کاشت آن به وسیله پاجوش است که این پاجوش ها در فاصله ۵۰-۷۰ سانتی متر کشت می شود.

برداشت:

عملکرد برگ تازه آن ۲۰ تا ۴۰ تن در هکتار می باشد. برداشت صبر زرد پس از گذشت ۱/۵ سال انجام می شود و معمولاً برداشت زمانی صورت می گیرد که گیاه رشد رویشی خود را پشت سر گذاشته، وارد مرحله زایشی شده و زمان گلدهی آن فرا رسد.

با توجه به این که برگ های جوان تر در مرکز گیاه قرار دارند و برگ های قدیمی تر که بزرگتر می باشند در قسمت های بیرونی گیاه واقع هستند، در هنگام برداشت، برگ های بیرونی را قطع می کنند. برداشت در ۲ تا ۳ نوبت صورت می پذیرد.

عمل برداشت بایستی سریع و با چاقوی تیز صورت گیرد. برگ های پایینی گیاه از نقطه نظر انجام اعمال حیاتی نسبت به برگ های فوقانی کم اهمیت تر هستند. همچنین برگ های تحتانی نیروی بالقوه مداوای بیشتری در بر دارند و شیرابه بیشتری از آن ها تهیه می شود.

از آن جا که گیاه رشد مرکزی دارد چنان چه برگ های مستقر در مرکز گیاه را قطع کنیم، امکان رشد دوباره نخواهد داشت، به علاوه در صورت قطع برگ از نزدیک سطح زمین گیاه علاوه بر داشتن قدرت رشد، زیبایی و ظاهر خود را از دست نخواهد داد. پس از عمل برداشت، گیاه به زودی خود را ترمیم می کند. حاشیه برگ های برداشت شده را با یک چاقوی تیز از خارهای موجود تمیز می کنند. برگ قطع شده را می توان در لفافی از آلومینیوم جهت نگهداری در یخچال به مدت چند روز پیچید. برداشت برگ ها از ماه شهریور صورت می گیرد.

فرآوری آلوئه ورا

تهیه ژل آلوئه:

الف) برگ های برداشت شده را به حالت ایستاده و فشرده به هم در داخل ظرف و یا گودالی که در زمین کنده شد و کف آن به وسیله پوست بز و یا اسب فرش کرده، قرار می دهند، پس از جمع آوری شیره و تغلیظ آن به مصارف مختلفی می رسد. ژلی که از این طریق به دست می آید از سایر انواع خالص تر و بهتر است.

ب) روش دیگر تهیه ژل این است که برگ ها را از قاعده درون ظرفی به شکل (V) قرار می دهند و پس از جمع آوری شیره آن را به حال خود می گذارند تا پس از جدا کردن ناخالصی ها، تغلیظ کرده و به حالت گرم در داخل جعبه هایی به گنجایش ۱۰ تا ۳۰ کیلوگرم وارد می نمایند. شیره نسبتاً خالص مذکور در داخل ظرف منجمد می شود و سپس وارد بازار تجارت می شود.

پ) برگ ها را به قطعاتی تقسیم کرده و پس از له کردن می فشارند. سپس شیره حاصل را به مدت ۲۴ ساعت به حالت خود می گذارند تا قسمت مورد نظر آن در سطح مجزا، از موادی نظیر موسیلاژ، تانن، آلبومینا و قطعات خرد شده بافت ها، قرار گرفته به سهولت از آن جا جدا شود. این نوع ژل از انواع خالص به شمار می رود.

ت) پس از جداسازی برگ و تقسیم کردن آن به قطعات ریزتر، آن را در آب سرد قرار می دهند و پس از مدتی آن را صاف کرده و به باقی مانده ته ظرف نیز مقداری آب افزوده و به حالت جوش می رسانند. با این عمل مقدار دیگری شیره بدست می آید که آن را با شیره حاصل از عمل اول، مخلوط و سپس تغلیظ می کنند.

مدت زمان نگهداری شیره یا برگ ها پس از قطع

در صورتی که این گیاه از طریق تولید در منزل مورد استفاده قرار گیرد، مدت زمان مصرف آن حداکثر سه تا چهار روز پس از استخراج شیره است. در غیر این صورت آلودگی های محیطی، جذب گیاه شده و خواص درمانی آن را از بین می برد.

آفات و بیماری های فیزیولوژیکی آلوئه ورا:

• آفت میدیباگ (Meadybug): این آفت با ایجاد پوشش مومی با ذرات سفید رنگ بر روی برگ ها، گیاه را آلوده می کنند و باعث کاهش عملکرد محصول می شود. از جمله راه های مبارزه با این آفت حفظ فواصل کشت و تنظیم دور آبیاری می باشد.
• نازک شدن و پیچیدن برگ ها: آبیاری به دقت صورت نمی گیرد.
• قهوه ای شدن برگ ها: گیاه در معرض تابش نور مستقیم آفتاب قرار دارد.
• کاهش رشد: رطوبت زیاد و طولانی مدت، مصرف کود زیاد، عدم وجود نور کافی، شوری خاک و شوری آب.