مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
در حال حاضر، فقدان قوانین و مقررات ویژه کشاورزی قراردادی و نیز نبود راهبرد مشخص در سطح کلان، سبب شده است تا نتواند به صورت یک ابزار مناسب در تنظیم بازار و نیز سیاست های کلان بخش کشاورزی ایفای نقش کند. در مقاله حاضر سعی شده است؛ برای رفع این مشکل، اصول راهنما در کشاورزی قراردادی به صورت کاربردی ارائه شود.
در کشاورزی قراردادی، قرارداد پیش از آغاز فرآیند تولید، بین کشاورز و خریدار برای مدتی معین به صورت شفاهی یا کتبی منعقد می شود و در آن، کشاورز متعهد می شود مقادیر توافق شده از یک محصول کشاورزی را با رعایت استانداردهای کیفی و زمان مورد نظر خریدار، تولید و عرضه کند. در مقابل، خریدار ضمن خرید محصول با قیمت توافق شده، تولید کننده را از طریق تأمین بخشی از نهاده های کشاورزی، آماده سازی زمین، ارائه توصیه های فنی و غیره حمایت می کند.
توسعه کشاورزی قراردادی به دلایل مختلف مانند اشتغال زایی، افزایش عملکرد، تولید هدفمند، بهبود فرآیند بازاریابی و فروش و توسعه صادرات بسیار مهم است. این نظام، در بیشتر کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به عنوان یک راهبرد ملی در توسعه کشاورزی، مدیریت ریسک های بازار (به ویژه قیمت ها)، ایجاد امنیت و ثبات درآمدی برای کشاورزان و بهبود کیفیت و استاندارد محصولات مورد توجه قرار می گیرد.
در حال حاضر، فقدان قوانین و مقررات ویژه کشاورزی قراردادی و نیز نبود راهبرد مشخص در سطح کلان، سبب شده است تا نتواند به صورت یک ابزار مناسب در تنظیم بازار و نیز سیاست های کلان بخش کشاورزی ایفای نقش کند. در مقاله حاضر سعی شده است؛ برای رفع این مشکل، اصول راهنما در کشاورزی قراردادی به صورت کاربردی ارائه شود.
مفهوم و اهمیت کشاورزی قراردادی
تشکیل زنجیره های تولید در افزایش بهره وری، تولید با کیفیت، حذف واسطه ها، کاهش قیمت تمام شده، ثبات قیمت ها، تعادل بازار و غیره نقش مهمی دارند. نظام کشاورزی قراردادی را می توان به عنوان سازوکاری برای مدیریت معاملات و مشارکت بین بخش های مختلف زنجیره تولید محصولات کشاورزی در نظر گرفت که تولید کنندگان بخش کشاورزی، مهم ترین رکن آن را تشکیل می دهند و سبب افزایش دسترسی کشاورزان خرده مالک به بازارهای فروش می شود.
در کشاورزی قراردادی، قراردادی قبل از آغاز فرآیند تولید، بین خریدار و کشاورزان برای یک مدت معین به صورت شفاهی یا کتبی منعقد می شود و در آن، کشاورز متعهد می شود مقادیر توافق شده از یک محصول کشاورزی را با رعایت استانداردهای کیفی و زمان مورد نظر خریدار، تولید کند. در مقابل، خریدار ضمن خرید محصول با قیمت توافق شده، تولید کننده را از طریق تامین بخشی از نهاده های کشاورزی، آماده سازی زمین، ارائه توصیه های فنی و غیره حمایت می کند.
وجود نظام های قراردادی، یکی از مؤثرترین سازوکارهای بازاری برای جایگزینی مداخله گری های دولت (مانند سیاست قیمت گذاری، خرید تضمینی، حمایتی و توافقی، بیمه های یارانه ای و سایر ابزارهای غیر بازاری) در مدیریت بازار محصولات کشاورزی است.
اما موفقیت در هر قرارداد، به تنظیم مناسب و اصولی و آگاهی کامل دو طرف از مفاد آن بستگی دارد. اگر شرایطی که در توافق نامه کشاورزی قراردادی بیان می شود، به ضرر هر یک از دو طرف قرارداد یعنی خریدار و کشاورز باشد، به احتمال زیاد این قرارداد و عملیات کشاورزی قراردادی موفقیت آمیز نخواهد بود و ممکن است در پی آن مشکلات بسیاری به وجود آید.
بنابراین، برای بهره مندی کامل از مزایای کشاورزی قراردادی و افزایش اثرات توسعه ای اقتصادی و اجتماعی آن در بخش کشاورزی، در نظر گرفتن عوامل مختلف برای به حداقل رساندن احتمال درگیری و تنش در روابط قراردادی، بسیار مهم است. بر این اساس، در این مقاله، به اصول قانونی که باید در طراحی قراردادهای کشاورزی مورد توجه قرار گیرند؛ می پردازیم.
- مسئولیت شرکاء باید به روشنی در قرارداد مشخص شود.
- قرارداد باید بر اساس یک موضوع مشخص مانند «فروش یک محصول مشخص توسط کشاورز و خرید توسط خریدار» تنظیم شود.
- بهتر است قرارداد به صورت کتبی تنظیم شود و در آن مواردی چون کیفیت محصولات توافق شده، قیمت ها، نحوه پرداخت و تحویل کالا و غیره به صورت کاملا شفاف ذکر شود.
- در مواردی که کشاورزان از سواد کافی برخوردار نیستند، متن قرارداد باید با صدای بلند توسط شریک سوم بی طرف خوانده شود.
اصول راهنما در کشاورزی قراردادی
1- داشتن هدف مشترک :
کشاورزان و خریداران طرف قرارداد در کشاورزی قراردادی باید هدف مشترکی داشته باشند. قرارداد باید از طرفین، در مقابل خطراتی که ممکن است در طول انجام وظایف و تعهدات رخ دهد؛ حمایت و اجرای تعهدات موجود در آن را آسان کند. هدف از قرارداد، افزایش تولید محصولات کشاورزی با کیفیت مطلوب و ایجاد بازار مطمئن برای محصولات کشاورزی است که در نتیجه آن، درآمد کشاورزان و بازده حاصل از سرمایه گذاری خریداران افزایش یابد (به اصطلاح موقعیت برد – برد).
۲- پیروی از یک چارچوب قانونی :
از جمله شرایط و الزامات اساسی در انعقاد قراردادها این است که شرکاء باید از ظرفیت و شرایط قانونی برای بستن قرارداد برخوردار باشند و رضایت خود را به صورت آزادانه و آگاهانه اعلام کنند. در مواردی که یک گروه انجمن طرف یک قرارداد هستند، باید روشن شود که مسئولیت قرارداد بر عهده اعضاء یا گروه است، همچنین مسئولیت شرکاء باید به روشنی در قرارداد مشخص شود.
علاوه بر این، قرارداد باید بر اساس یک موضوع مانند «فروش یک محصول مشخص توسط کشاورز و خرید توسط خریدار» تنظیم شود، سرانجام، قرارداد باید مبتنی بر جزئیات وظایف و مسئولیت های کشاورز و خریدار شامل میزان تولید، قیمت و روش پرداخت و غیره باشد.
۳- شفافیت قرارداد
بهتر است برای مستند کردن شرایطی که شرکاء با آن موافقت کرده اند، قرارداد به صورت کتبی تهیه و در آن مواردی چون کیفیت محصولات توافق شده، قیمت ها، نحوه پرداخت و تحویل کالا و غیره به صورت کاملا شفاف ذکر شود. در مواردی که توافق بین دو طرف به صورت شفاهی انجام می شود، بهتر است این کار در حضور یک یا چند شاهد انجام شود. شاهدها باید به گونه ای انتخاب شوند که هیچ گونه منفعتی از این قرارداد نبرند.
۴- واضح و خوانا بودن قرارداد :
قرارداد باید به زبان واضح و به طور منسجم و خوانا تنظیم شود، به طوری که توسط یک کشاورز با سطح سواد متوسط نیز قابل درک باشد. معمولا عدم تفاهم بین دو طرف زمانی رخ می دهد که شرایط توافق شده به طور واضح بیان و درک نشود. بهتر است قراردادها به زبانی نوشته شود که هر دو شریک با آن آشنایی دارند. در مواردی که کشاورزان از سواد کافی برخوردار نیستند، متن قرارداد باید با صدای بلند توسط شریک سوم بی طرف خوانده شود.
خریداران باید حق فسخ قرارداد در یک دوره معین را مشخص کنند.
۵- آگاهی کامل از شرایط قرارداد و مرور و توجه کافی به مفاد آن :
خریداران باید به کشاورزان، برای مرور پیش نویس قرارداد و انجام مشاوره قانونی یا سایر مشاوره های لازم قبل از امضای قرارداد مهلت کافی بدهند. قراردادها باید قبل از شروع یک فصل زراعی بسته شوند و کشاورزان نباید برای موافقت با مفاد قرارداد تحت فشار قرار گیرند. همچنین، خریداران باید حق فسخ قرارداد در یک دوره معین را مشخص کنند.
وقتی قرارداد منعقد شد خریداران باید یک نسخه از قرارداد توافق شده را به کشاورزان ارائه دهند. کشاورزان و خریداران باید تمام اطلاعات لازم برای انعقاد قرارداد را به طور کامل بیان کنند و در تمام معاملات خود شفاف باشند. قراردادها باید به طور شفاف میزان محصولی که باید توسط کشاورز طی یک دوره زمانی مشخص عرضه شود، استانداردهای کیفی مورد نیاز و ابزارهای ارزیابی این موارد را در زمان تحویل، نشان دهند.
سایر شرایط مانند زمان تحویل محصول توسط کشاورزان، زمان جمع آوری و تحویل محصول توسط خریداران و همچنین مسئولیت حمل و نقل محصول نیز باید توسط خریدار در قرارداد ذکر شود. علاوه بر این، شرایط عرضه نهاده های تولیدی به کشاورزان، معیارهای تعیین قیمت محصول و ابزارهای تأیید آن، همچنین، طول دوره قرارداد و شرایط خاتمه آن نیز باید به طور شفاف در قرارداد مشخص شود.
۶- شفافیت در تعیین قیمت :
قیمت ها و روش پرداخت از عناصر کلیدی قراردادها هستند، این موارد باید به طور شفاف توسط کشاورز و خریدار درک و مورد پذیرش قرار گیرند. توصیه می شود شرکاء برای پذیرش قیمتی که مورد رضایت دو طرف است مذاکره کنند و هر دو طرف به شدت به قرارداد احترام بگذارند، زمان و مکان پرداخت به کشاورزان نیز باید در قرارداد تعیین شود.
قراردادها باید از دستورالعمل های پیچیده با معیارهای کمی یا کیفی که توسط کشاورزان قابل درک نیست، به دور باشند. توصیه می شود قراردادها به طور شفاف، هر گونه هزینه ای را که بر مقدار خالص دریافتی کشاورز اثرگذار است بیان کنند. قراردادها همچنین باید اطلاعات شفافی درباره هزینه نهاده ها و خدمات عرضه شده ارائه دهند. به موقع بودن تحویل محصول در عملیات کشاورزی قراردادی، همچنین بندهایی مرتبط با تعیین مسئولیت برداشت و تحویل محصول باید در قراردادها در نظر گرفته شوند.
توصیه می شود تبصره ای برای قیمت ها در نظر گرفته شود تا در صورت اتفاقات پیش بینی نشده مانند تغییرات شدید در قیمت ها، مجددا مورد مذاکره قرار بگیرند.
۷- شفافیت در بندهای مربوط به کیفیت :
در کشاورزی قراردادی انتظار می رود که کشاورزان با استفاده از عملیات و روش های مناسب مانند استفاده مناسب از نهاده ها به تولید محصول با کیفیت بپردازند. این انتظارات باید به شکل شفاف در بندهای قرارداد بیان شوند، توصیه می شود که قراردادها نه فقط نوع فرآیند تولید، بلکه موارد مربوط به بعد از برداشت محصول را نیز در بر گیرند و مشخص کنند که کدام شریک، محصول را عرضه و قیمت آن را تعیین خواهد کرد.
خریداران باید به طور شفاف و عادلانه، کیفیت محصول تحویلی را مورد ارزیابی قرار دهند. کشاورزان و نمایندگان آنها باید این حق را داشته باشند که در زمان تحویل محصول حاضر باشند و بعد از تحویل محصول، یک گزارش کتبی از مقادیر تحویلی از سوی خریدار دریافت کنند.
۸- برقراری عدالت در بندهای مربوط به عرضه و استفاده از نهاده :
یکی از شرط های قرارداد این است که کدام شریک مسئول عرضه و کاربرد نهاده های کشاورزی خواهد بود. محل عرضه نهاده ها (کودها، حشره کش ها، بذور، سوخت، نهاده های دامپزشکی، خوراک و غیره) باید در قرارداد در نظر گرفته شده باشد.
با مشخص کردن محل نیاز کشاورزان به نهاده ها، خریدار می تواند عرضه آنها را در زمان مورد نیاز در نظر بگیرد. نهاده های معرفی شده در قرارداد باید استانداردهای کیفی لازم و قیمت عادلانه داشته باشند. نهاده ها باید به موقع تحویل داده شود تا کشاورزان بتوانند استفاده مطلوب و بهینه از آنها داشته باشند.
در مواردی که خریدار به تأمین نهاده ها و دیگر ابزارهای مورد نیاز متعهد می شود، کشاورزان نباید از آنها برای مصارف دیگری به جز موارد یاد شده در قرارداد، استفاده کنند همچنین، باید به منظور حداکثر بهره وری در استفاده از نهاده های عرضه شده توسط خریدار، به توصیه های ارائه شده در این زمینه جامه عمل بپوشانند.
۹- عدالت در تسهیم ریسک، شرایط فورس ماژور وضعیت اضطراری و انعطاف پذیری قرارداد
قراردادها باید امکان مذاکره مجدد را داشته باشند. همچنین باید موضوع تسهیم ریسک های تولید و بازار بین شرکاء مشخص باشد. در مورد خطرات قابل کنترل مربوط به آفات و بیماری های گیاهی و حیوانی که ممکن است مانع تحقق میزان تولید پیش بینی شده در قرارداد شود، توزیع بار مالی ناشی از آن باید متناسب با مسئولیت هر یک از طرفین باشد.
برای مثال، مشکلات به وجود آمده ناشی از کیفیت یا کمیت نهاده ها یا توصیه فنی نامناسب از سوی خریدار، نباید منتج به زیان مالی برای کشاورزان شود و در مقابل، مشکلات ایجاد شده به دلیل سوء مدیریت، استفاده نامناسب از نهاده هایاعدم رعایت توصیه فنی ارائه شده از سوی خریدار، نباید متوجه خریدار شود.
مخاطرات طبیعی (مربوط به آب و هوا، بیماری ها یا آفات غیر قابل کنترل) یا خطرات ساخته دست بشر (جنگ، اغتشاشات و غیره) در دسته فورس ماژور قرار می گیرند. اگر شرایط فورس ماژور باعث شود که کشاورزان با خریداران قادر به اجرای شرایط قرارداد نباشند، هیچ یک از شرکاء نباید مسئول عدم اجرای قرارداد شوند.
در این شرایط، باید در قرارداد تبصره ای برای مذاکره مجدد بر اساس اصل سهم برابر هزینه ها یا منافع ناشی از این اتفاق وجود داشته باشد. همچنین، امکان استفاده از بیمه در برابر زیان های احتمالی نیز باید به عنوان یک ابزار مدیریت ریسک بررسی و پیش بینی شود.
۱۰- برقراری عدالت در روابط کشاورز- خریدار :
قرارداد نباید برای کشاورزان برای مشارکت با سایر کشاورزان در حل مسائل یا مشکلات مربوطه با مشورت با شرکای شغلی یا افراد صاحبنظر یا توصیه های قانونی، مالی یا حرفه ای در ارتباط با شرایط، تعهدات و مسئولیت های قرارداد مانعی ایجاد کند. خریداران نباید با هدف اجبار کشاورزان به امضای قرارداد، شرایط قرارداد را به صورت دیگری جلوه دهند.
خریداران باید از وضعیت هایی مانند خرید تبعیض آمیز (رفتار نابرابر در مورد کشاورزان)، پرداخت با تأخیر، خدمات ناکافی، توصیه فنی ضعیف و حمل و نقل نامطمئن محصولات که منجر به عدم رضایت کشاورزان می شود پرهیز کنند. آنها نباید با تغییر شرایط بازار، به قصد عدم خرید، سهم تولید توافق شده را تغییر دهند. علاوه بر این، نباید از تحویل محصولات در زمانی که کشاورزان آماده عرضه آن هستند خودداری کنند.
۱۱- وفاداری به شرایط قراداد :
کشاورزان و خریداران باید به قرارداد وفادار باشند اعتماد و احترام متقابل، عوامل اصلی برای موفقیت در عملیات کشاورزی قراردادی هستند. به منظور دوری از اختلافات، خریداران باید تضمین کنند که کشاورزان تمام اطلاعات لازم برای عملیات کاشت، داشت، برداشت و تحویل محصول مورد نیاز را دارند و ضمانت کنند که طبق زمان بندی انجام شده، محصول را از کشاورزان خریداری کنند.
در مقابل، کشاورزان باید محصول تولیدی را با رعایت استانداردهای کیفی مشخص شده در قرارداد عرضه کنند. آنها باید برای تحویل محصول با استفاده از نهاده های عرضه شده توسط خریدار، به تعهدات مورد توافق در قرارداد پایبند باشند، در صورتی که خریدار دیگری قیمت بالاتری پیشنهاد کند، آنها نباید تمام یا بخشی از تولید خود را به ایشان بفروشند (فروش جنبی). در مقابل، خریداران نباید شرایط قرارداد را در زمان تغییر شرایط بازار یا تغییر سیاست دولت انکار کنند.
توصیه می شود که هنگام جمع آوری محصول تولیدی از سطح مزرعه یا واحد تولیدی و تحویل آن به خریدار، کشاورزان با نمایندگان آنها حضور داشته باشند و در صورت عدم پذیرش محصول از طرف خریدار به دلیل عدم رعایت استانداردها و شرایط خواسته شده، خریداران باید کشاورزان را از دلایل آن آگاه کنند و امکان بررسی مجدد آن توسط شریک سوم بی طرف را به کشاورز بدهند.
۱۲- گفتگوی باز و آزادانه :
برای دوام عملیات کشاورزی قراردادی، گفتگو بین کشاورزان با نمایندگان آنها و خریداران ضروری است زیرا عدم ارتباط مناسب و شفاف بین آنها می تواند به سوء تفاهم و اختلاف منجر شود. گفتگو بین شرکاء در موضوع هایی مانند شرایط قرارداد، نهاده های مورد نیاز برای کشت یا پرورش دام و همچنین کمک به حل سوء تفاهم ها و اختلاف ها باید انجام شود. توصیه می شود که کشاورزان و خریداران در شروع هر فصل با یکدیگر ملاقات کنند تا خریداران بتوانند برنامه مدیریتی خود را تشریح، وظایف شرکا را مشخص و به مشکلات به وجود آمده رسیدگی کنند.
۱۳- سازوکارهای شفاف برای حل اختلافات :
کشاورزان و خریداران باید در قرارداد، در مورد شریک سوم بی طرف در زمان وقوع اختلاف توافق کنند. زمانی که در خصوص مفاد و شرایط قرارداد اختلافی رخ دهد، هر دو طرف باید تلاش کنند تا این موضوع را به صورت دوستانه حل و فصل کنند. اگر این تلاش ها به نتیجه نرسید توصیه می شود قبل از توسل به اقدام های قضایی، به میانجی گری یاداوری روی آورند.
اگر خریدار، شرکت تابعه ای از یک شرکت مادر است، شرکت مادر باید در مورد هر گونه بدهی با مطالبه نسبت به کشاورز پاسخگو باشد. اگر کشاورزان و خریداران در کشورهای مختلف باشند، قرارداد باید مشخص کند در صورت اختلاف، قانون کدام کشور اجرا شود.
نتیجه گیری
کشاورزی قراردادی به شکل های سنتی و روش های مختلفی در کشور در حال گسترش است و یکی از مهم ترین چالش های آن، عدم وجود نظام های قانونی است. تدوین و ابلاغ نظام نامه و آیین نامه های ملی در زمینه مقررات، رویه ها و فرآیندهای مناسب (اعم از فنی، حقوقی، مالی، نظارتی و غیره) یکی از اولویت های اساسی است تا از طریق آن حمایت کافی از طرفین قرارداد انجام گیرد.
در این زمینه، به قواعدی رسمی و فراگیر نیاز است که شمول تام داشته باشد و اصول و قانونمندی قراردادهای تولیدی کشاورزی منعقد شده بین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی یا تشکل ها و واحدهای تولیدی به اشخاص حقیقی و حقوقی که محصولات آنها را خریداری می کنند را در بر گیرد.
اصول کلی ارائه شده در این مقاله که در قراردادهای تجاری بین المللی نیز قابلیت کاربرد دارد؛ می تواند به عنوان الگویی مناسب در این زمینه مورد توجه قرار گیرد.
نویسنده: مهدیه ساعی
