مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
ضایعات گندم در مراحل مختلف پیش از برداشت ( مرحله کاشت، داشت و طول دوره رشد گندم )، برداشت و پس از برداشت ( حمل و نقل، بوجاری، فرآوری، انبارداری، تبدیل و مصرف ) روی می دهد ولی قسمت عمده ضایعات مربوط به مراحل برداشت و پس از آن ( تا مرحله مصرف ) می باشد. عمده ترین بخش مصرف گندم در ایران مربوط به تولید نان است ( 90درصد عرضه گندم را شامل می شود )، و بخشی نیز به مصرف بذری و مصرف دامی می رسد که در این مقاله ما به ضایعات نان ( بخش اعظم ضایعات را شامل می شود ) و مصرف دامی گندم اشاره ای نخواهیم داشت.
بررسی ضایعات گندم در مراحل تولید
کاشت
بررسی منابع مختلف نشان می دهد که میزان بذر کافی و اقتصادی، به طور معنی داری کمتر از میزان بذری است که در حال حاضر اکثر گندم کاران کشور مصرف می کنند. علت عمده این مصرف اضافی عدم اطمینانی است که زارعین از استقرار گیاه ( تراکم بوته ) در مزرعه دارند. ضایعات در مرحله کاشت ( بذر پاشی ) معمولا حدود 20درصد از کل بذر مصرف شده می باشد که به طور عمده از شیوه های منسوخ کاشت ناشی می شود و حدود 2درصد از کل ضایعات گندم تولیدی کشور را تشکیل می دهد. کاهش میزان بذر مصرفی به طور قطع در کاهش هزینه های نهاده های مصرفی تاثیر می گذارد.
داشت
خسارت عدم آبیاری به موقع، عدم رعایت اصول بهزراعی، عدم مبارزه به موقع با آفات، بیماری ها، علف های هرز و… در طول مرحله داشت باعث کاهش عملکرد کمی و کیفی گندم می شود که هر چقدر بتوانیم راندمان محصول را از طریق رعایت اصول فنی عملیات داشت افزایش دهیم در حقیقت میزان ضایعات گندم از این ناحیه کاهش خواهد یافت.
برداشت
میزان خسارت وارده در اثر ریزش دانه های رسیده بر حسب آب و هوای محل، روش برداشت و واریته های مختلف کاملا متفاوت است. معمولا روش برداشت و نحوه حمل و نقل و همچنین خرمن کوبی متداول در روستاهای ایران خسارت زیادی را به همراه دارد در حالی که به کار بردن کمباین جهت برداشت محصول میزان خسارت را به حداقل می رساند. ضایعات گندم در مراحل مختلف برداشت، به شرح زیر اتفاق می افتد:
پیش از برداشت
ضایعات پیش از برداشت شامل ضایعات تاخیر برداشت است که به صورت ریزش یا سبز شدن روش خوشه، در نواحی باران خیز اتفاق می افتد. همچنین به علت باد زدگی و خوابیدگی، محصول از دسترسی شانه برش کمباین خارج می شود. تلفات قبل از برداشت در ایران معادل 54.9 کیلوگرم در هکتار اندازه گیری شده است. صفت ریزش هنگام رسیدن از نظر افزایش ضایعات از سهم به سزایی برخوردار می باشد و بنابراین باید به آن توجه خاص گردد. یکی از راه های کاهش ریزش هنگام رسیدن انتخاب ارقامی می باشد که به طور کامل به خوشه چسبیده باشند و حالت باز نداشته باشند. ارقامی که جایگاه دانه آن ها سخت و محکم است کمتر از ارقامی که جایگاه دانه آن ها سست می باشد، در مقابل تاخیر در برداشت دانه ها ریزش می کنند. همچنین ریزش محصول می تواند به علت تاخیر برداشت حادث شود. به طوری که آمار نشان می دهد به دلیل در دسترس نبودن کمباین کافی در زمان برداشت تنها 15درصد از اراضی به موقع برداشت می شود و بقیه با تاخیر برداشت می گردد. تلفات در اثر تاخیر در برداشت تا یک هفته را 5 درصد و تا 2 ماه را 52درصد برآورد کرده اند. بنابراین رعایت تاریخ به موقع برداشت و انتخاب ارقام مقاوم به ریزش می تواند تا حد قابل توجهی میزان این ضایعات را کاهش دهد.
برداشت
کاهش عملکرد در زمان برداشت می تواند به واسطه ریزش دانه باشد. این ریزش می تواند در زمان برداشت دستی، برداشت با کمباین و یا در زمان خرمن کوبی، جدا کردن و تمیز کردن با کمباین و به علت تنظیم نبودن ماشین آلات برداشت و مستهلک بودن آن ها اتفاق بیفتد. میزان کاهش عملکرد به واسطه ریزش دانه برای محصولاتی از قبیل: گندم، جو و یولاف حدود 3درصد کل عملکرد ( عملکرد برداشت شده به علاوه عملکرد از دست رفته ) می باشد.
ضایعات در مرحله برداشت با کمباین شامل: تلفات سکوی برش، واحدهای کوبنده، جدا کننده و تمیز کننده است. در این مراحل نیز تنظیمات فنی، دقیق و به موقع کمباین، دروگر، خرمنکوب و سایر ماشین آلات مورد استفاده قبل از شروع برداشت می تواند میزان ضایعات این بخش را به طور چشمگیری کاهش دهد.
پس از برداشت
آب و هوای نامطلوب مانند گرما یا سرمای بیش از حد و تهویه نامناسب ضایعاتی را به وجود می آورد. در بسیاری موارد، شرایط محیطی نامناسب انبار سبب ضایع شدن محصول ذخیره شده می گردد. به علت نبود روش های مناسب در طول دوره برداشت، بسته بندی و حمل و نقل که منجر به ایجاد زخم های پوستی، خراش، شکستگی، فشردگی و لهیدگی می گردند به طوری که محصول در معرض فعالیت و رشد میکروارگانیسم ها واقع می شود. همچنین آسیب هایی به وسیله حشرات، باکتری ها، کپک ها، مخمرها، ویروس ها، جوندگان و دیگر حیوانات به وجود می آیند. بنابراین آفات انباری علاوه بر خسارت کمی، زیان های کیفی نیز به محصولات انبار شده وارد می آورند.
آلوده شدن گندم انبار شده به حشرات و کنه ها، از بین رفتن عناصر اصلی و ویتامین ها، از عوامل مهم کاهش کیفیت گندم می باشند. زیان های بهداشتی ناشی از فعالیت آفات انباری در سیلوهای گندم قابل توجه می باشد. خشارت کمی و کیفی غلات انبار شده در اثر حمله آفات و نشو و نمای میکروارگانسیم ها و یا به علت افزایش رطوبت و گرما در انبارها و سیلوها می باشد و لذا تغییرات مهمی در جهت کاهش ارزش غذایی و صنعتی این محصولات پدید می آید. چنانچه ترکیب شیمیایی، رنگ و مزه محصولات دگرگون شده و در نتیجه ارزش تجارتی آن ها به شدت کاهش می یابد و چنانچه شرایط محیطی برای فعالیت آفات فراهم باشد محصول به مدفوع و پوسته های لاروی حشرات و کنه ها و یا به فضولات جوندگان و سایر موجودات زیان آور آلوده شده و از مرغوبیت آن کاسته می گردد.
ضایعات ناشی از عوامل اجتماعی و اقتصادی
سیاست گذاری های نامناسب، کمبود منابع، خدمات آموزشی و نیروی انسانی، مشکلات حمل و نقل و…
سایر ضایعات
- ضایعات مربوط به محصول ضعیف گندم
- ضایعات ناشی از بوجاری
- ضایعات ناشی از عدم اختلاط گندم با کیفیت های متفاوت
- ضایعات ناشی از استفاده از گندم های تازه برداشت شده
- ضایعات انباری
- ضایعات هنگام جابجایی گندم و آرد
- عدم یکنواختی در کیفیت آردهای تولیدی
