مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
تاکنون به نقش خود در حفظ سلامت محیط زیست ، انسان و سایر موجودات، فکر کرده اید؟
سلامت، به مفهوم برخوردار بودن از جسم و روان سالم و دور از نقص و کاستی است. انسان سالم می تواند خوب فکر کند، درست تصمیم بگیرد و با انگیزه عمل کند؛ چنین فردی حتما برای خود و دیگران، انسان مفیدی است.
سالم بودن، هدف ارزشمندی است که نیاز به کار جمعی دارد و به تنهایی نمی توان به آن رسید. تک تک انسان ها باید برای رسیدن به این هدف، احساس مسئولیت کنند و به سهم خود هر کاری که می توانند انجام دهند.
استفاده از هوای سالم، آب سالم و غذای سالم، و دور بودن از انواع آلودگی های محیطی، نیاز و حق همه ی موجودات زنده است. در این میان نقش انسان به عنوان موجودی که صاحب فکر و اراده است و می تواند در جهت اهداف، برنامه ریزی کند و مسئولانه برای تحقق برنامه ها فعالیت داشته باشد بسیار تعیین کننده و با ارزش است تا جایی که به جرأت می توان گفت حیات و سلامت سایر موجودات، به سلامت و فکر انسان وابسته است.
حال، این انسان توانمند و خلاق، مسئول، تصمیم گیر و برنامه ریز، چگونه و از چه راه هایی می تواند سالم و تندرست باشد و نیز نقش خود را جهت حفظ سلامت دیگر موجودات زنده، و محیط زیست که بستر حیات است، ایفا کند؟
هر کس و هر گروه از متخصصین جامعه برای این پرسش پاسخ هایی دارند که هر یک در جای خود مهم و قابل بحث است؛ ولی این نوشته سعی کرده است از نگاه متخصصین دامپزشکی به این پرسش پاسخ دهد و به نقش مردم به طور عام و روستاییان و دامداران (منظور، پرورش دهندگان هریک از انواع حیوانات اعم از چهارپایان، پرندگان، آبزیان و… است.) به طور خاص، در حفظ سلامت عناصر زیست محیطی یعنی آب، خاک و هوا؛ و البته غذا، که نیاز حتمی موجودات برای برخوردار بودن از زندگی سالم است بپردازد؛ این فرصتی است تا هر کس بیاندیشد و بسنجد که آیا تا امروز به نقش خود توجه داشته است؟ آیا در این مسیر قدمی برداشته است یا نه؟
آب
چگونه می توان از آلوده شدن آب ها جلوگیری کرد؟
با پرهیز از انجام همه ی مواردی که سبب آلودگی می شود؛ به همین روشنی! اما قبل از پرداختن به این موارد، خوب است به جمله ای که هزاران بار گفته شده است و شاید از شدت تکرار، به معنی آن کم تر توجه می شود، عمیق فکر کنیم: “آب مایه ی حیات است”. چگونه این مایه حیات به عامل بیماری و حتی مرگ تبدیل می شود؟!
١. یکی از دلایل رایج، ریختن انواع زباله ها در کنار یا داخل آب های جاری در شهر و روستاست. این زباله ها یا خود آلوده اند که به طور مستقیم سیب آلوده شدن آب به انواع میکروب ها می شوند و یا با بستن مسیر جوی ها و رودخانه ها سبب راکد شدن آب و ایجاد محیطی مناسب برای رشد میکروب ها، انگل ها و حشرات بیماری زا می شوند. از طرفی، زندگی حیوانات را به شدت تهدید می کنند.
ریختن زباله ها و باقیمانده ی مواد غذایی در آب های جاری، عامل مهم جذب حیواناتی مانند موش و حشرات است که سبب افزایش جمعیت آنها و انتقال عوامل بیماری زا می شود.
٢. انداختن لاشه ی دام های تلف شده، پرندگان، موش، گربه، سگ، فضولات و امعاء و احشای دام ها، جنین سقط شده، جفت دام های زایمان کرده و… در کنار یا داخل آب جوی ها و رودخانه ها در شهر و روستا۔
٣. دفن حیوانات تلف شده، جنین های سقط شده و امعاء و احشاء در کنار رودخانه ها یا چاه های آب که می تواند سبب نشت و یا راه پیدا کردن شیرابه ی آلوده یا باقیمانده ی لاشه ها به داخل آب های سطحی و زیرزمینی شود.
۴. شستن وسایل، کفش و لباس های آلوده در آب های جاری جوی ها و رودخانه ها
۵. منتهی شدن پساب دامداری ها، مرغداری ها، مزارع آبزی پروری، کشتارگاه ها و … و آب حاصل از شستن محل ذبح دام و طیور در شهر و روستا به آب های جاری یا چاه های آب. این آب ها اغلب به سموم، مواد ضدعفونی کننده، فضولات، خون و انواع میکروب ها و انگل ها آلوده اند.
۶. رها کردن ظرف های مربوط به دارو، واکسن های دامی و سموم استفاده شده برای دفع آفات گیاهی و حیوانی، در اطراف یا داخل جوی ها و رودخانه ها.
همه ی مواردی که ذکر شد سلامت و جان موجودات زنده از جمله انسان را به خطر می اندازند؛ چگونه؟
- آب، خواص طبیعی خود را از دست می دهد و از نقش اساسی خود که حیات بخشی است، دور می شود.
- عوامل بیماریزای گوناگون و مواد شیمیایی از طریق مصرف آب های سطحی و آب های زیر زمینی آلوده که به سطح زمین می آیند، به انسان و حیوانات منتقل می شود.
- آلوده شدن آب در زیستگاه موجودات آبزی، گاهی مرگ دسته جمعی ماهیان را سبب می شود.
و همچنین ورود آب های آلوده به مزارع، مراتع و باغات، تهدید دیگری است هم برای سلامت حیوانات و تولیداتشان، و هم برای انسان ها که مصرف کننده ی محصولات کشاورزی و دامی اند؛ چرا که علاوه بر خطر بیماری، سبب کاهش کیفیت و کمیت مواد غذایی می شود.
هوا و خاک
دامداری با آلودگی هوا و خاک چه ارتباطی دارد؟
برخی ویروس ها، باکتری ها و قارچ ها از راه هوا می توانند به انسان و سایر موجودات زنده منتقل شوند. بخشی از این انتقال به صورت مستقیم صورت می گیرد؛ یعنی انسان یا حیوان بیمار با عطسه و سرفه، عامل بیماری را همراه با ریز قطره هایی از ترشحات وارد هوا می کند و دیگران با تنفس چنین هوایی، آن را وارد بینی، دهان و ریه ی خود می کنند؛ مانند بیماری آنفلوانزا و سل. گاهی هم انتقال، غیر مستقیم است؛ به این صورت که عامل بیماری در بزاق، خلط سینه، آب بینی، مدفوع و خون وجود دارد. هنگامی که خون یا ترشحاتی که گفته شد به زمین می ریزند و خشک می شوند، میکروب ها همراه با خاک و ذرات خشک شده در هوا منتشر می شوند؛ چنین هوایی می تواند سبب بیماری شود.
در اکثر موارد، آلودگی خاک سبب آلودگی هوا و آب، و برعکس، آلودگی هوا و آب موجب آلودگی خاک می شود؛ علاوه بر عوامل میکروبی، موادی مانند سموم، ضدعفونی کننده ها و داروها، اثرات تخریبی بر خاک دارند؛ بنابراین استفاده زیاد و بی رویه از اینها سبب آلودگی محیط و ایجاد بیماری در همه ی موجودات زنده می شود.
دامداران برای کاهش آلودگی و حفظ سلامت خاک و هوا چه وظایفی دارند؟
1. پیشگیری از بروز و شیوع بیماری ها: هرچه بیماری کمتر باشد، میکروب کمتری هم تولید و منتشر می شود؛ همچنین از سموم، مواد ضد عفونی کننده و داروی کمتری برای مبارزه با بیماری ها استفاده می شود؛ بنابراین می توانند با استفاده از تهویه ی مناسب در دامداری ها و تغذیه و جیره ی مناسب برای دام ها، رعایت اصول بهداشتی و عمل کردن به توصیه های دامپزشکی، از بروز و شیوع بیماری ها پیشگیری کنند.
2. دفن بهداشتی حیوانات تلف شده و ضایعات: در موارد بروز بیماری نیز می توانند از آلوده شدن محیط جلوگیری کنند؛ به این صورت که حیوانات تلف شده، فضولات، خون، لاشه، جفت، جنین سقط شده و هرچیز آلوده ای را که با حیوانات بیمار در ارتباط بوده است بلاتکلیف رها نکنند؛ با شستن، دفن بهداشتی و یا سوزاندن، آنها را حذف کنند و آلودگی وسایل قابل استفاده را با شست و شو و ضدعفونی از میان ببرند.
3. دفع بهداشتی فاضلاب: آب آلوده ی حاصل از شستن مکان ها و ظرف ها (پساب) را در سطح دامداری، خانه و کوچه ها رها نکنند؛ چون میکروب ها پس از خشک شدن آب، همراه با گرد و غبار در هوا پراکنده می شوند. لازم است به گونه ای طراحی و برنامه ریزی شود که این آب های آلوده در صورت امکان، گندزدایی و یا به فاضلاب های مخصوص و مجاز هدایت شوند و اثری از آلودگی در بستر عبور آب باقی نماند.
4. رعایت تراکم قابل قبول: تراکم بالای دام در هر دامداری یکی از دلایل شیوع بیماری های تنفسی است؛ پس با رعایت تراکم قابل قبول، می توانند از شیوع این بیماری ها و در نتیجه آلودگی هوا پیشگیری کنند.
5. استفاده از کانال های تهویه در مرغداری ها: مرغداران می توانند با استفاده از کانال های تهویه (داکت) که به حوضچه های حاوی آب و مواد ضدعفونی کننده منتهی می شوند، هوایی را که از سالن های نگهداری طیور خارج می شود، از آلودگی ها پاک کنند.
6. جلوگیری از چرای بی رویه و زودهنگام دام ها: با چرای بی رویه و زودهنگام دام ها سبب فرسایش خاک و کاهش رشد گیاهان مرتعی نشوند.
۷. عدم استفاده از کود آلوده: از کودهای آلوده در مزارع و باغات استفاده نکنند.
۸. عدم ذبح حیوانات بیمار: هرگز دام بیمار را به هر دلیلی مانند حلال کردن گوشت آن، ذبح نکنند. خون و امعاء و احشای این دام ها می تواند محیط زیست را آلوده کند. برخی از میکروب ها مدت زیادی به زندگی خود در خاک ادامه می دهند؛ مانند میکروب بیماری سیاه زخم یا شاربن که تا ۶۰ سال در خاک زنده می ماند؟
غذا
چه غذایی سالم است؟
غذایی که در کوتاه مدت و دراز مدت سبب بیماری مصرف کننده و کاهش فعالیت های طبیعی بدن او نشود، سالم است. تغدیه ی سالم حق همه ی موجودات زنده است.
شعاری هست که می گوید: “دام سالم، غذای سالم، انسان سالم”. به نظر می رسد اگر بگوییم “انسان سالم، دام سالم، غذای سالم”، درست تر باشد! چون فکر سالم در بدن سالم است و انسان سالم می تواند سلامت غذای خود را با برنامه ریزی و اقدام درست تأمین و تضمین کند. پس لازم است حداقل برای تأمین سلامت خود، مراقب حیوانات باشد؛ حتی اگر حقوقی برای آنها قائل نباشد.
دامداران در تولید غذای سالم چه نقشی دارند؟
– تغذیه ی دام ها با خوراک بهداشتی و سالم: با توجه به تعریفی که از غذای سالم داشتیم، اگر تغذیه ی دام ها درست نباشد و غذایی که به آنها داده می شود سالم و کافی نباشد، گوشت، شیر و سایر تولیدات آنها نه تنها از کیفیت و کمیت مطلوب برخوردار نخواهد بود بلکه در مواردی سبب بیماری هم خواهد شد؛ وجود آفلاتوکسین در شیر و گوشت، نمونه ی شناخته شده ای از این مواردند؛ این سم خطرناک در اثر استفاده از خوراک و نان کپک زده در تغذیه ی دام ها به وجود می آید و به وسیله ی تولیدات دامی به مصرف کنندگان منتقل می شود. بیماری دام ها در اثر کم خوری، پرخوری و بدخوری نیز یکی از نشانه های سوء مدیریت است که بر میزان و کیفیت تولیدات آنها هم اثر می گذارد؛ کاهش تولیدات دامی سالم، با کاهش سلامت جامعه ارتباط مستقیم دارد.
– حفظ سلامت تولیدات دامی با پیشگیری از بیماری ها: اگر از دام ها درست مراقبت نشود، بیماری به سراغ آنها می آید، بسته به نوع بیماری، امکان آلوده شدن تولیدات خوراکی آنها وجود دارد که به آن آلودگی اولیه می گویند. با توجه به مشترک بودن تعداد زیادی از بیماری ها میان انسان و حیوانات، این آلودگی می تواند سلامت انسان را تهدید کند. سل، بروسلوز و سالمونلا، نمونه های معروف این بیماریها هستند.
– پیشگیری از آلودگی ثانویه ی تولیدات دامی: در نوع دیگری از آلودگی که به آن آلودگی ثانویه می گویند، افرادی دام و طیور سالم را در محیط آلوده ذبح می کنند یا با دست و وسایل آلوده اقدام به ذبح یا جابه جایی گوشت و آلایش های خوراکی می کنند؛ به همین شکل، با دست و ظروف و وسایل آلوده، شیر سالم، ناسالم می شود. طبیعی است که این قبیل کارها، بیمار شدن خود آنها و دیگران را به همراه دارد.
– تلاش برای یادگیری: استقبال دامداران از برنامه های آموزشی و توجه به توصیه های بهداشتی، به پیشگیری از بیماری ها و تولید محصول سالم بسیار کمک می کند. پروتئین حیوانی از نیازهای جدی و روزانهی مردم است. اگر دامداران اصول بهداشتی را ندانند و به آنها عمل نکنند، به کمیت و مهم تر از ای، کیفیت آن آسیب می رسانند.
حیواناتی که دامداران باید مراقب سلامت آنها باشند، فقط دام ها نیستند. پیشگیری از بیمار شدن حیوانات وحشی هم بسیار مهم است. اگر دام ها به عوامل بیماریزا آلوده باشند و به محدوده ی زیست این حیوانات بروند، سبب آلودگی، بیماری و حتی مرگشان می شوند. نمونه های مثال زدنی چنین رفتاری، انتقال ویروس بیماری های تب برفکی و طاعون نشخوار کنندگان کوچک از حیوانات اهلی به حیوانات وحشی است؛ در حالی که واکسیناسیون این حیوانات بسیار دشوار و در مواردی ناممکن است؛ بنابراین احتمال این که این ویروس ها دوباره به دامها منتقل شوند وجود دارد و از این مهم تر شاید ویروس ها در بدن حیوانات وحشی به اشکال خطرناک تری تبدیل و سپس منتقل شوند. پس توجه به سلامت این گروه از حیوانات، هم از نظر ضرورت حفظ حیات آنها مهم است و هم در واقع به سلامت دام ها کمک می کند.
مسئولیت عموم مردم چیست؟
زندگی همه ی مردم دنیا به طور قطع به حیات سایر موجودات و سلامت محیط زیست وابسته است؛ بنابراین، همه مسئول اند و موظف به رعایت هرآنچه که سلامت اینها را تأمین می کند. بخش عمده ای از این وابستگی مربوط به تأمین مواد غذایی است و بخش قابل توجهی، به تأمین بهداشت روان و کسب آرامش که با گردش در طبیعت، بازدید حیات وحش، پرورش گل و گیاه، و…حاصل می شود.
تا امروز، تجربیات و پژوهش ها نشان داده اند که متأسفانه انسان آنقدر که شایسته ی شأن او بوده است با محیط زیست، مهربان نبوده و در واقع به خود نیز زیان رسانده است. نشانه های سوء این نامهربانی، از زمین تا آسمان در تخریب جنگل ها و مراتع، آلودگی و خشکی دریاها و دریاچه ها و رودخانه ها، کاسته شدن از کوه ها و خالی شدن دشت ها از گیاه، فرسایش خاک و آلودگی هوا، انقراض گونه های حیوانات و گیاهان و حتی سوراخ شدن لایه ی اوزون، هویداست. دامنه ی این خسارات آنچنان وسیع بوده است که اقدامات جمعیت های دوستدار محیط زیست و مدافع حقوق حیوانات از عهده ی جبران آن ها برنیامده اند.
یکی از ضروری ترین مسئولیت های جامعه ی بشری این است که در رفتار خود تجدید نظر کند و مهربانی و مسئولیت پذیری را رواج دهد؛ البته در این مسیر، لازم است به توصیه های فعالان و آگاهان این عرصه توجه داشته باشد چرا که نبود دانش کافی گاهی دوستی را به ضد خود تبدیل می کند و حتی سبب برهم خوردن نظم طبیعی می شود، مانند افزایش غیر طبیعی جمعیت موش ها، گربه ها و سگ های وحشی و ولگرد در شهر و روستا که رها کردن آنها معضلی است و از بین بردنشان معضلی دیگر.
مدیریت زباله در شهر و روستا به منظور پیشگیری از جذب و افزایش جمعیت این حیوانات، و همچنین افزایش انواع حشراتی که عامل انتقال عوامل بیماریزا از جمله بیماری های مشترک میان انسان و حیوانات هستند، کار دیگری است که بر عهده ی عموم مردم است.
موضوع دیگر، مدیریت مصرف مواد غذایی اعم از گیاهی و حیوانی است. مصرف بیش از نیاز طبیعی و دور ریز زیاد این مواد سبب تولید بیشتر، کشتار افزون تر حیوانات، مصرف فراوان گیاهان، افزایش گازهای گلخانه ای، تنگ شدن عرصه ی طبیعت بر حیوانات و… می شود.
همه ی مردم، متقاضی و مصرف کننده ی انواع تولیدات و فرآورده های دامی و گیاهی هستند؛ بنابراین، توجه آنها به سلامت و بهداشت مواد غذایی بسیار مهم است و در اعمال نظارت بهداشتی مسئولین امر از تولید تا مصرف اثر مستقیم دارد. عموم مردم می توانند در مراحل مختلف خرید، حمل، نگهداری و پخت مواد غذایی با رعایت موارد زیر در این امر مهم مشارکت داشته باشند و به سلامت خود و دیگران کمک کنند:
- گوشت و سایر فرآوده های خام دامی را از مراکز معتبر خریداری کنند و به مهر و برچسب نظارت دامپزشکی بر گوشت و فرآورده های بسته بندی شده توجه داشته باشند.
- دام های نذری یا قربانی را به کشتارگاه ببرند یا این کار را حتما با نظارت دامپزشکی و در محل هایی که به طور ویژه برای ذبح دام ها در مناسبت های مذهبی در نظر گرفته می شود انجام دهند.
- خود را عادت دهند که هنگام تمیز کردن انواع گوشت از دستکش استفاده کنند. چاقو، تخته، ظرف های مورد استفاده و سطوح آلوده شده را با آب و مواد پاک کننده بشویند.
- گوشت دامی را که تازه ذبح شده مصرف نکنند؛ آن را تا ۲۴ ساعت در یخچال، با دمای ۴ درجه ی سانتی گراد قرار دهند تا با کامل شدن جمود نعشی، از برخی عوامل بیماریزای احتمالی مانند عامل تب خونریزی دهنده ی کریمه کنگو، پاک شود.
- از خوردن جگر خام پرهیز کنند.
- تخم مرغ را به صورت کاملا پخته مصرف کنند.
- توجه داشته باشند که انواع گوشت در هر حالتی از طبخ، به طور کامل پخته شود.
- گوشت یخی را پس از ذوب شدن یخ آن، دوباره در فریزر قرار ندهند.
- هرگز گوشت چرخ کرده ی از قبل آماده شده ای را که بسته بندی نشده و برچسب نظارت دامپزشکی ندارد، نخرند. گوشت باید ابتدا از پیه، غدد و لخته های خون، پاک و سپس چرخ شده باشد. در صورت خریداری گوشت چرخ کرده ی آماده، هیچ اطمینانی نسبت به رعایت این موارد وجود ندارد.
- حتما از شیر و فرآورده های لبنی پاستوریزه یا شیر جوشیده و فرآورده های تهیه شده از آن استفاده کنند. لازم است شیر را به مدت ۳ دقیقه بجوشانند.
- انواع فرآورده های خام دامی را در کنار مواد غذایی پخته و خوراکی های دیگر قرار ندهند.
- پس از دست زدن به فرآورده های خام دامی حتما دست ها را با آب و صابون بشویند.
- نسبت به توصیه های بهداشتی حساس باشند و آن را مسئولانه به دیگران نیز انتقال دهند.
آموزش، به عنوان یک اصل مهم و تأثیرگذار بر سلامت همگانی، برای همه ی اقشار جامعه لازم است. در این میان، آموزش زنان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. زنان هم نگهبان سلامت اند و هم آموزگار آن. داشتن دقت، ظرافت، حوصله و حس دلسوزی در انجام اموری که به عهده می گیرند از ویژگی های اثبات شده ی زنان است. آنها در روستاها بیشترین فعالیت را در زمینه ی نگهداری از دام ها، شیردوشی و تولید فرآورده های لبنی به عهده دارند و در اکثر خانه ها، مسئول آماده سازی و طبخ مواد غذایی اند. تجربه های آموزشی هم نشان داده اند که زنان علاقه و توجه بیشتری نسبت به یادگیری و مقاومت کمتری در برابر تغییر روش ها دارند؛ بنابراین، در کلاس های آموزشی بیشتر شرکت می کنند و از آنچه فراگرفته اند، بهتر استفاده می کنند؛ و اغلب، آموخته ی خود را به اعضای خانواده و دوستان منتقل می کنند. بنابراین در صورتی که مسئولین آموزش های ترویجی در شهر و روستا، برای آموزش زنان سهم ویژه ای قائل شوند، در ایجاد و حفظ سلامت بسیار مؤثر خواهد بود.
پایان سخن آن که باید بپذیریم سلامت انسان بدون سلامت حیوانات، گیاهان و محیط زیست ممکن نخواهد بود؛ پس گذشته از جنبه های انسانی و اخلاقی، ناچاریم به حقوق دیگر موجودات احترام بگذاریم و کاملا مراقب سلامت محیط مشترک زیستمان باشیم.
نویسنده: دکتر فاطمه سادات تهرانی
