مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
در گذشته دور، زمانی که قاره ها هنوز به هم پیوسته بودند، سرچشمه و اجداد نسل شترها در شمال آمریکا می زیسته اند. این نسل کمی بزرگ تر از خرگوش های صحرایی بود. در طول دوره سوم و در عصر «پلیستوسن» آنها یک دوره ۴۰ میلیون ساله در این محل زندگی کردند که با تکامل آنها به شتر بسیار بزرگ آمریکایی، ادامه یافت. این حیوانات از شمال آمریکا به سایر نقاط جهان مهاجرت کردند و در نهایت از موطن اصلی خود ناپدید شدند.
نوع و نژادهای مختلفی در خانواده شتر وجود دارند که احتمالا ناشی از انطباق تکاملی با محیط های مختلفی است که آن حیوانات در آن مناطق قرار داشتند. پرورش شتر در ایران سابقه ای دیرینه دارد و گذشتگان از دیرباز از کرک، مو، شیر و گوشت شتر استفاده می کردند. شتر حیوانی نیرومند و تنومند با توش و توان بالا از خانواده شترسانان، نشخوارکننده و با دست و گردنی دراز است. برپشت خود یک یا دو کوهان دارد که ساختار آن از پیه و چربی تشکیل شده است. در ایران سه نژاد شتر، شترهای دوکوهانه، یک کوهانه و آمیخته، وجود دارد که هر کدام از این نژادها دارای تیره های متعددی اند.
فهرست مطالب
شتر به دلیل دستگاه خاص گوارشی منحصر به فرد با کمترین هزینه نگهداری بی ارزش ترین گیاهان از لحاظ تغذیه ای را تبدیل به سلولز و انرژی می کند. این در حالی است که در شرایط کم آبی نیز این حیوان تا مدت ها هیچ نیازی به آب ندارد. این خصوصیات شتر را به سرمایه ای سرگردان در کویر تبدیل کرده است. شتر در استفاده از مراتع با هیچ دام دیگری رقابت ندارد و از علوفه ای استفاده می کند که توسط سایر دام ها استفاده نمی شود.
رده بندی علمی شتر
رده بندی علمی شاخه ای از دانش تاکسونومی است. پایه گذار این علم «کارل لینه» دانشمند معروف است که در سال ۱۷۳۵ میلادی برای اولین بار کتاب معروف خود با عنوان «سیستم طبیعت» را منتشر کرد؛ وی در این کتاب، تمامی موجودات را به سه فرمانروا یا مملکت تقسیم نمود که این سه مملکت عبارت بودند از: جانوران، گیاهان و معادن. در این رده بندی جایگاه هریک از موجودات در مملکت مربوطه ذکر شده است و هر موجود، یک نام علمی لاتین دارد که تغییر ناپذیر می باشد. برای مثال شتر در رده بندی علمی زیر قرار می گیرد:
- مملکت: جانوران
- شاخه: طنابداران
- رده: پستانداران
- راسته: جفت سُمان
- خانواده: شترسانان
- سر رده: کاملوس یا شتر
سر رده شتر بطور کلی به دو جنس تقسیم بندی شده اند که این دو جنس عبارتنداز: جنس آفریقایی – آسیایی و جنس آمریکای جنوبی.
جنس آسیایی – آفریقایی شتر
این جنس، خود مشتمل بر دو گونه است:
شتر درومداریوس (Dromedarius) یا شتر یک کوهانه که به آن شتر عربی نیز می گویند. زیستگاه شتر یک کوهانه افریقای شمالی (سواحل مدیترانه، کشورهای ساحلی افریقای غربی، سودان، سومالی و شمال کنیا)، خاور نزدیک و قسمت غربی آسیای مرکزی است.
شتر باکتریانوس (Bacterianus) یا شتر دوکوهانه که به آن شتر باختری نیز می گویند. شتر دوکوهانه در مناطق سردتر روسیه جنوبی، مغولستان، قسمت شرقی آسیای مرکزی و چین پراکنده است.
البته این دو گونه در مواردی در یک محل نیز دیده می شوند. طبقه بندی شتر به دو گونه مختلف یک کوهانه و دوکوهانه براساس اختلاف ظاهری و عدم امکان آمیزش آن ها با یکدیگر و به دست آوردن حیوانی دورگه صورت گرفته است. در حقیقت در دوران جنینی این دو نوع غیر قابل تشخیص از یکدیگر می باشد. اما شواهد و مدارکی وجود دارد که نشان می دهد آمیزش مثبت بین دو نوع امکان پذیر است و این کار نه تنها بین شترداران برخی کشورها، نظیر ترکمنستان و ازبکستان شایع و متداول است، بلکه در برخی از استان های کشور ما نظیر اردبیل و گلستان نیز آمیزش شتر دوکوهانه و یک کوهانه صورت گرفته است.
این امر با هدف به دست آوردن بچه شترهایی با هیکل بزرگتر صورت گرفته است، لذا این عقیده که ممکن است شتر یک کوهانه و دوکوهانه تحت یک گونه واحد باشد توسط بعضی از محققان پذیرفته شده است. در فصل خشک، شتر هر ۱۰ تا ۲۰ روز یک نوبت آب دهی می شود؛ این را می توان با آب دهی گوسفند و بز (هر ۳ تا ۸ روز) و گاو (۲ تا ۳ روز) مقایسه کرد.
جنس شتر آمریکای جنوبی
این جنس که در قاره آمریکا و بیشتر در آمریکای جنوبی نظیر پرو، شیلی، آرژانتین و … زندگی می کند، دارای چهارگونه است:
- گونه لاماگواناکو (Lama guanacce) یا گواناکو (Guanaco)
- گونه لاماویکوگنا (Lama vicugna) یا ویکونا (Vicuna) که هر دو وحشی هستند.
- گونه لاما گلاما (Lama glama) یا لاما (Lama).
- گونه لاماپاکوس (Lama pacos) یا آلپاکا (Alpaca) که هر دو اهلی می باشند.
سایر شترسانان
برخی شترسانان جدید جهان نسخه های کوچک تر شترها هستند که در ارتفاعات و کوه های جنوب آمریکا زندگی می کنند. اگرچه این حیوانات به نوعی نشخوار می کنند اما از نشخوارکنندگان واقعی در چند ویژگی متفاوت هستند. شتران بالغ، دو دندان در فک فوقانی خود دارند؛ آنها فاقد یک سیستم چند لایه هضم مانند نشخوار کنندگان هستند؛ آن ها کیسه صفرا ندارند؛ و سم آنها به پنجه مانند انگشتان پا، تغییر یافته است.
حلال و حرام گوشت شتر : در میان مسلمانان حلال است؛ در هند توسط هندوها خورده نمی شود؛ مسیحیان قبطی مصر، زرتشتیان ایران، مندائیان عراق و ایران، ادیانی در سوریه و مسیحیان اتیوپی و اسرائیل نیز به همین ترتیب خوردن گوشت شتر حرام است.
تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی شتر یاقوتی در کویر
بنابر گزارش های فائو (سازمان خواروبار جهانی) به دلیل اهمیت این حیوان به عنوان منبعی برای بقای ساکنان صحرا، اغلب نقش مهمی در میراث اجتماعی و فرهنگی قبایل ایفا می کند. به عنوان مثال در برخی فرهنگ ها مالکیت یک شتر وقتی آغاز می شود که کودک ذکوری متولد می شود. در این هنگام بند ناف کودک را در یک کیسه قرار داده و به گردن شتر گره می زنند. یا در برخی جوامع شتر برای جذب همسران یا پرداخت غرامت مجرمان استفاده می شود. در مناطق خشک، قبایل پرورش دهنده شتر تسلط خود بر جوامع دیگر را برای بهره برداری از محدوده چرا که اغلب نیز فقیر است حفظ کرده اند.
قبایل شتردار برای چرا و آب حیوانات خود، به طور مستمر در حال حرکت هستند. آنها می توانند بیش از هزار کیلومتر را در یک فصل بپیمایند. این فاصله، به در دسترس بودن آب و خوراک بستگی دارد. به دلیل سرعت فزاینده شهرنشینی، مهاجرت قبایل، موجب درگیری بین فرهنگ ها و همچنین از بین بردن مراتع و چراگاه های شتران شده است.
انواع شتر در مناطق مختلف جهان
شتر توسط انسان به نقاط مختلف جهان برده شده که در آن مناطق به طور عمده به عنوان حیوانات بارکش، مطرح بوده است. به استرالیا، ایتالیا، اسپانیا، آفریقای جنوبی و تگزاس آمریکا گونه هایی از شتر منتقل شدند، اما به زودی ناپدید شدند. هم اکنون در سودان یکی از بزرگترین جمعیت شتر یک کوهانه در جهان وجود دارد. آن ها به طور عمده در مناطق خشک و نیمه خشک این کشور، با بارش کمتر از ۳۵۰ میلی متر در سال حضور دارند.
در شاخ آفریقا، شتر در مراتع خشک و نیمه خشک در اتیوپی، جیبوتی، سومالی و کنیا یافت می شود. در این مناطق، از مناطق رودخانه ای با آب فراوان تا مناطق به شدت خشک وجود دارد. ساکنان این جوامع عمدتاً سنتی و معتقد هستند و شترها با توجه به شرایط اقلیمی و محیطی به چرا در مراتع می پردازند. در فصل خشک شتر هر ۱۰ تا ۲۰ روز یک نوبت آب دهی می شود؛ این را می توان با آبدهی گوسفند و بز (هر ۳ تا ۸ روز) و گاو (۲ تا ۳ روز) مقایسه کرد. گله های شیری بیش از شترهای غیرشیری از مراکز حیات دور می شوند.
در اتیوپی و سومالی فراوانی حیوانات به شرح زیر است: گاو شیرده، گاوهای غیر شیرده، شتر شیرده، شتر غیر شیرده، گوسفند و بز. عشایر سومالی دو نوع گله دارند. اولین نوع آن است که مردان مجرد جوان، گله داری می کنند که گاهی اوقات صدها کیلومتر از چاه دور می شوند. گروه دوم از حیوانات شیرده توسط یک واحد خانواده متشکل از شوهر، همسر، دختر مجرد و پسران جوان نگهداری می شود. در طول فصل بارانی هنگامی که خوراک فراوان و در دسترس است این دو واحد گله کنار یکدیگر هستند و شیر و گوشت هم به وفور وجود دارد و بازار آداب و رسوم جمعی و اعیاد داغ است.
چرا شترها بیش از این به صورت گسترده مورد استفاده قرار نمی گیرند؟ پاسخ این است که این مشکل ناشی از این تصور غلط است که شتر ارزش اقتصادی پایینی دارد و اینکه شتر مترادف با توسعه نیافتگی است. برای قبایل شمال کنیا، شتر هنوز هم مهمترین دام است. بخش قابل توجهی از فرهنگ این قبایل حول شتر شکل می گیرد؛ این به واسطه توانایی حیوان برای زنده ماندن در خشکی شدید و تأمین شیر به عنوان غذای اصلی این قبایل است. به همین ترتیب در پاکستان، مناطقی با مراتع بسیار خشک وجود دارد. در این مناطق تنها دامی که می تواند شیر، گوشت، پشم و پوست تولید کند شتر است.
شتر به عنوان حیوان با ارزش همچنین برای حمل بار تا ۶۰۰ کیلوگرم و نیز برای کشیدن چرخ دستی استفاده می شود. شتر دو کوهانه در چین، مغولستان و روسیه رشد می کند. آنها به طور عمده برای حمل و سواری استفاده می شوند. در این مناطق به دلیل وفور غذا، عموما پشم یکی از مهمترین محصولات است و گوشت و شیر از اهمیت کمتری برخوردار هستند. در آمریکای جنوبی گواناکو و ویکونا اشکال وحشی از خانواده شتر هستند. لاما و آلپاکا نیز اهلی شده اند. این شترسانان عمدتا به عنوان حیوانات باربر استفاده می شوند. اما عرضه گوشت، پوست و خز آنها نیز مهم است. کملویدهای آمریکای جنوبی نیز گونه ای هستند که در یک زیستگاه نیمه خشک با ارتفاع ۵ هزار متر و بیشتر زندگی می کنند.
چند سؤال که باید پاسخ داده شوند
- چه چیزی باعث شده شتر، به خصوص شتر عربی یک کوهانه، بسیار ویژه باشد؟ یا چگونه این حیوان قادر به انطباق کامل با محیط زیست خود است؟
- آیا امکان دارد صفات طبیعی این حیوانات برای استفاده انسان بهبود یافته باشد؟
- اگر حیوانی این چنین برای انسان مفید است، چرا تاکنون بیش از این گسترش نیافته است؟
- ترکیبات شیر شتر چیست؟ چقدر شیر می تواند به ما بدهد؟ قابلیت باروری آن چقدر است؟
- شترها چه می خورند؟ چرا شتر کمیاب است؟
در یکی از گزارش های فائو اینکه چرا شترها بیش از این به صورت گسترده مورد قرار نمی گیرند، در سمپوزیوم بین المللی شتر در سودان که توسط بنیاد بین المللی علوم برگزار شد، بررسی شده است. پاسخ این بود که این مشکل ناشی از این تصور غلط است که شتر ارزش اقتصادی پایینی دارد و اینکه شتر مترادف با توسعه نیافتگی است. به این دلایل است که در جوامع نوین این گونه پذیرفته شده که شیر و گوشت برای مصرف انسان باید توسط گاو، گوسفند و بز تأمین شود. این امر حتی به مناطق خشک نیز تسری پیدا کرده؛ با وجود اینکه شتر نه تنها می تواند در این مناطق زنده بماند، بلکه می تواند برای انسان گوشت و شیر تولید کند؛ در حالی که سایر حیوانات برای زنده ماندن در این مناطق نیز مشکل دارند. به این ترتیب، تقریبا هیچ پژوهشی درباره ظرفیت شتر در تولید شیر و گوشت در شرایط خشکسالی و مناطقی که در آن تغذیه انسان در خطر قرار دارد انجام نشده است.
در بسیاری از نقاط جهان توسعه زیرساخت ها، به ویژه جاده ها، موجب شده شتر ارزش خود را به عنوان یک حیوان سواری یا باری از دست بدهد؛ چرا که جاده هم اکنون می تواند به بسیاری از مناطق دور دست برسد؛ با این حال در کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان و هند، حمل و نقل جاده هنوز هم بسیار گران است و در آن مناطق که توسعه نیافته و برای وسایل نقلیه موتوری مناسب نیستند، شتر هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرد.
در بسیاری از کشورها جمعیت شتر در حال کاهش است. نکته دیگر اینکه شتر بلخی در دمای بیش از ۲۱ درجه سانتی گراد یافت نمی شود. تحقیقات در فیزیولوژی، غدد، پرورش، بیماری های مختلف و کنترل نیازهای اساسی هستند که توسعه بیشتر و جهت گیری مجدد صنعت شتر می تواند از آنها آغاز شود. در حالی که بسیاری از جنبه های شتر از حیث آناتومی، فیزیولوژی و بیماری ها به خوبی مستند شده، اما دانش پرورش شتر عقب مانده است. بهبود روش های پرورش و پرورش متمرکز به طور سیستماتیک مورد بررسی قرار نگرفته است.
معرفی گیاهان مقاوم به خشکی برای علوفه شتر در مراحل ابتدایی است. روشن است که تغییرات در شکل و اندازه شتر از اندازه کوچک اصلی شان با تأثیرپذیری از محیط پیرامونی اتفاق افتاده است. این برای تغییرات گسترده ای که برای مکانیزم های مختلف فیزیولوژیک رخ داده نیز درست است. تغییرات در واکنش های فیزیولوژیکی طبیعی به محیط زیست، نه تنها به حیوانات برای زنده ماندن اجازه می دهد که توانایی این حیوان به تأمین تغذیه برای خود را افزایش می دهد. علاوه بر این دانش پایه درباره پرورش و شیردهی، نیاز اصلی برنامه ریزی برای دامپروری بهبود یافته با این حیوانات است.
مکانیزم های مقاومت به خشکی بر اساس گزارش های فائو، مکانیسم های فیزیولوژیکی، که به شتر در یک دوره بیش از دو هفته ای بدون آب آشامیدنی و با خوردن ناخوشایندترین گیاهان اجازه زنده ماندن می دهد، همه مکانیزم های حفاظت از آب است. شتر به خشکی بسیار مقاوم است تا حدی که گاهی ۳۰ درصد از وزن شتر با از دست دادن آب بدن کاهش می یابد؛ امری که ممکن است در انسان و حیوانات اهلی دیگر منجر به مرگ شود. علاوه بر این شتر می تواند این کاهش را ظرف چند دقیقه جبران کند. شتر کمترین گردش آب را در میان حیوانات دارد و قادر به جذب آب نمک از روده ها و دفع آن ها از کلیه هاست.
شتر برای پایین آوردن دمای بدنش به تعریق نیازی ندارد. بنابراین آب را حفظ می کند. شتر دمای بدن خود را از ۳۴ درجه سانتی گراد در اوایل صبح تا ۴۱ درجه تا عصر تغییر می دهد و به این ترتیب از گرمای روز برای گرم کردن بدن خود در شب استفاده می کند. شتر محروم از آب، متابولیسم و سوخت و ساز بدنش را کاهش می دهد که موجب حفظ آب می شود. همراه با نمونه هایی از سازگاری فیزیولوژیک که در بالا ذکر شد، همچنین سازگاری رفتاری نیز وجود دارد.
شتر کوچکترین سطح ممکن به اشعه خورشید را عرضه می کند و در گرمای روز کمتر فعال است. حتی تغییر پوشش شتر از پشم در زمستان به موهای براق منعکس کننده در تابستان نیز جالب توجه است. شتر نژاد استوایی، موهای خود را نمی ریزد، اما یک پوشش منعکس کننده صاف را بر بدن خود در طول سال حفظ می کند. کوهان نه تنها به عنوان یک مخزن ذخیره آب و چربی است بلکه یکی از بزرگترین استفاده های آن این است که با جمع آوری چربی بدن در کوهان، بافت های زیر جلدی تقریبا بدون چربی هستند. در نتیجه بدن خنک تر باقی می ماند.
در این قسمت به چند خصوصیت این حیوان ارزشمند اشاره می شود:
سن بلوغ شتر : از جمله حیواناتی است که دیر بالغ می شود. شتر ماده در سن ۳ سالگی و شتر نر در سن ۴ سالگی به بلوغ جنسی می رسد. مناسب ترین سن برای استفاده از شتر، سن ۸ سالگی است.
دوره آبستنی شتر : ۳۷۰ تا ۳۹۰ روز
اولین زایش : اواخر سن ۴ سالگی یا در سن ۵ سالگی
عمر اقتصادی شتر : شتر تا سن ۲۰ سالگی می تواند حامله شود. در این مدت ۷ تا کره تولید می کند.
شروع زمان شیردهی : شیردهی شتر از سن ۵ سالگی شروع می شود. ضمن اینکه از ماه پنجم یا ششم حاملگی ممکن است شیردهی شتر متوقف شود. شیردهی شتر به عنوان منبعی برای بقای ساکنان صحرا، اغلب نقش مهمی در میراث اجتماعی و فرهنگی قبایل ایفا می کند.
در مناطق خشک، قبایل پرورش دهنده شتر، تسلط خود بر جوامع دیگر را برای بهره برداری از محدوده که اغلب نیز فقیر است حفظ کرده اند. قبایل شتردار برای چرا و آب حیوانات خود به طور مستمر در حال حرکت هستند. آنها می توانند بیش از هزار کیلومتر را در یک فصل بپیمایند. این فاصله به در دسترس بودن آب و خوراک بستگی دارد. به دلیل سرعت فزاینده شهرنشینی مهاجرت قبایل موجب درگیری بین فرهنگ ها و همچنین از بین بردن مراتع و چراگاه های شتران شده است. در انتها خواندن مقاله درباره شتر بیشتر بدانید را هم به شما توصیه می کنیم.
نویسندگان: علی کوچه لقمانی – مهدی کسرایی
