مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
در دومین قسمت از دوره آموزشی رایگان آماده سازی زمین برای کشت ، موضوع خاک ورزی اولیه را مورد بررسی قرار دادیم. در این قسمت هم با کارهای عملی سعی کردیم مهارت ها را به ساده ترین شکل ممکن به شما بیاموزیم.
پس از مطالعه این قسمت مهارت های زیر را فرا می گیرید :
شرایط، زمان و مکان اجرای شخم را به درستی تشخیص دهید.
موقع اجرای شخم را با توجه به نوع گیاه و تاریخ کاشت تعیین کنید.
اطلاعاتی از چگونگی و شرایط اجرای شخم در منطقه فراهم نمایید.
عمق شخم را با توجه به نوع خاک ، گیاه و سایر شرایط تعیین کنید.
ماشین های شخم را تشخیص دهید.
ماشین های شخم را به درستی اتصال و تنظیم نمایید.
زمین مزرعه را برای اجرای شخم تقسیم بندی کنید.
مزرعه را شخم بزنید.
1) شخم
شخم و اجرای شخم ، یکی از مهمترین و اصلی ترین مراحل آماده سازی زمین است که به آن « خاک ورزی اولیه » نیز می گویند. شخم بر حسب تعریف عبارت است از « کندن ، برگرداندن و نرم کردن خاک زراعی ».
بذر ، با همه کوچکی ، دارای کلیه خصوصیات و توانایی های گیاه اصلی است. از این رو، باید در بستری مناسب قرار گیرد تا بتواند آن خصوصیات را از خود نشان دهد. بهترین بذور با عالی ترین خصوصیات در یک بستر بد یا نامناسب، هرگز عملکرد و کیفیت مطلوبی نخواهند داشت. سخت یا فشرده بودن زمین ، وجود کاه و کلش و علفهای هرز در سطح خاک ، کمبود مواد الى و عناصر غذایی ، از جمله نشانه های نامناسب بودن بستر بذر است.
2) اهداف شخم
هرچند هدف اصلی در شخم ، شکستن سختی یا مقاومت فیزیکی خاک در مقابل بذر با خروج جوانه است، لیکن با اجرای آن، اهداف دیگری نیز به شرح زیر تأمین می گردد :
- پوک کردن خاک زراعی .
- دفن کردن بقایای محصول قبلی و کودهای آلی
- بالا آوردن مواد معدنی و آلی موجود در عمق
- مهار علفهای هرز و پیشگیری از آفات و امراض گیاهی
3) زمان و فصل مناسب شخم
انجام شخم در هر زمان و به صورت دلخواه نه ممکن است و نه درست، در انتخاب زمان و فصل مناسب شخم باید به شرایط خاک، شرایط آب و هوایی منطقه و خصوصیات گیاهی توجه نمود و سپس اقدام به برنامه ریزی کرد.
شرایط خاک :
رطوبت خاک ، از عوامل تعیین کننده برای انتخاب زمان مناسب شخم است. از قدیم گفته اند: زمین را فقط در حالت « گاورو » شخم بزنید. گاورو ، یک اصطلاح قدیمی و اصیل است. امروزه با وجودی که گاو به عنوان نیروی کششی، از شخم تقریبا حذف شده، ولیکن، این اصطلاح همچنان به قوت خود باقی است.
خاک یا زمینی گاورو است که میزان رطوبت آن نه چندان زیاد باشد که به صورت گل به پای گاو ( یا پهنه بیل و لاستیک تراکتور و خیش گاو آهن ) بچسبد و نه چندان کم که سفت و خشک شود و در اثر حرکت دام ( یا ماشین های کشاورزی )، از سطح آن گرد و خاک بلند شود.
بنابراین حالت گاو رو بودن، حد میانی دو حالت مذکور است. ماشین های شخم در حالت گاور و مناسب ترین عملکرد را دارند. شخم، در حالتی که رطوبت خاک بیش از حد گاورو باشد، ایجاد کلوخه های صفحه ای با سطح براق می نماید . این کلوخه ها پس از خشک شدن فوق العاده سفت می شوند که حتی با پتک به سختی می توان آنها را خرد و نرم نمود.
شخم در خاکی که رطوبت آن کمتر از حد گاورو می باشد نیز نباید صورت گیرد. زیرا از یک سو ادوات شخم به خوبی به درون خاک نفوذ نمی کنند و از سوی دیگر باعث تشکیل کلوخه های بزرگ مدور می شود.
فعالیت شماره 1: تعیین گاورو بودن زمین به روش صحرایی
ابزار و وسایل مورد نیاز :
بیل یا بیلچه
شرح عملیات :
- چند نقطه از سطح مزرعه را انتخاب کنید. دقت کنید: نقاط انتخابی، نماینده کل مزرعه باشد.
- قسمت نسبتا خشک سطحی آنها را، به عمق ۲ تا ۳ سانتیمتر، با بیل یا بیلجه کنار بزنید.
- به عمق ۱۰ تا ۳۰ سانتیمتر از خاک محل نمونه برداری را برداشت کرده، به کناری بریزید.
- از محل نمونه برداری اولیه ذکر شده در بند قبل برشی به عرض ۳ تا ۵ و به عمق ۱۰ تا ۳۰ سانتیمتر برداشت کنید.
- خاک برش را مخلوط کرده، توده ای یکنواخت ایجاد کنید.
- مشتی از توده همگن را در کف دست خود قرار دهید.
- با فشار آوردن به آن سعی کنید یک گلوله بسازید. دقت کنید : اگر گلوله ایجاد نشود، رطوبت خاک کمتر از حد گاورو یا خشک است.
- در صورتی که گلوله ایجاد گردید، آن را در حالی که ایستاده اید به طرف زمین رها کنید.
دقت کنید: چنانچه گلوله در برخورد با زمین از هم پاشیده شد، خاک مزرعه شما گاورو است.
و چنانچه از هم پاشیده نشد، بلکه لهیده شد (تصویر الف) و یا اینکه کف دست شما خیلی خیس و گلی شد، (تصویر ب) رطوبت خاک مزرعه شما بیش از حد گاورو می باشد.
شرایط آب و هوایی منطقه در زمان شخم :
اجرای شخم باید در شرایط آب و هوایی مناسبی صورت گیرد. باد شدید ، بارندگی ، سرما ، یخبندان و گرمای شدید در زمان اجرای شخم ، بسیار نامطلوب است.
خصوصیات گیاهی و زمان شخم :
برخی از گیاهان نسبت به سرما مقاوم هستند. می توان این گیاهان را در پاییز کشت نمود. زمان شخم این گیاهان در اواخر تابستان یا در پاییز، ۲ تا ۳ هفته قبل از کاشت صورت می گیرد.
برخی دیگر از گیاهان مقاومت زیادی در برابر سرما ندارند. زمان کاشت این گیاهان در بهار یا تابستان است و به دو شکل زیر تعیین می شود:
- یک شخم متوسط یا عمیق، ۲ تا ۳ هفته قبل از کاشت .
- یک شخم عمیق یا خیلی عمیق در پاییز (شخم اولیه) و یک شخم سطحی حدود ۲ تا ۳ هفته قبل از کاشت (شخم ثانویه یا تکمیلی) در بهار.
4) عمق شخم
فاصله عمودی بین کف زمین شخم خورده و سطح زمین شخم نخورده را « عمق شخم » می گویند.
عواملی چون عمق خاک زراعی ، روش کشت و کار ، نوع گیاه مورد کاشت ، فصل شخم و اهداف جانبی ، تعیین کننده عمق شخم هستند.
در کشاورزی ، عمق شخم را با واحد طول نمی توان بیان کرد. بلکه این میزان، برحسب نسبتی از خاک زراعی بیان می شود. چنانچه شخمی تمام خاک سطح الارض (رویین) را زیرورو کند آن را « شخم عمیق » می گویند. اگر علاوه بر خاک سطح الارض بخشی از خاک تحت الارض (زیرین) را نیز شامل شود به آن، « شخم خیلی عمیق » گفته می شود. شخم متوسط یک دوم تا دو سوم و شخم سطحی، کمتر از یک دوم خاک سطح الارض را زیرورو می نماید.
در فرهنگ عامه، شخمهای با عمق بیش از ۳۰ سانتیمتر را خیلی عمیق، حدود ۳۰ سانتیمتر را عمیق و ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر را متوسط و ۸ تا ۱۵ سانتیمتر را شخم سطحی می گویند.
زیاد بودن عمق خاک زراعی ، یک صفت مطلوب و نشانگر درجه ترقی کشاورزی یک منطقه است. اختلاط خاک زیرین با خاک رویین، یکی از روشهای افزایش عمق خاک زراعی است ولیکن این عمل باید با دقت فراوان و با رعایت نکات زیر صورت گیرد:
- هر ۴ تا ۵ سال یک بار انجام شود.
- در هر نوبت حداکثر به اندازه 0.1 عمق خاک رویین از خاک زیرین به آن اضافه شود.
- این عمل با افزودن کودهای آلی همراه باشد.
5) ماشین های شخم
سابقه احتمالی خاک ورزی به چندین قرن می رسد. ابزارهای اولیه شخم بسیار ساده بوده اند مانند سنگهای نوک تیز ، شاخ حیوانات یا چوبهای زاویه دار. انسان با دست خود از این ابزار در خاک ورزی سطحی استفاده می کرده است. تکامل تدریجی منجر به پیدایش کج بیل و ابزار شخم پایی (بیل) گردید. ابزارهایی که هزاران سال مورد استفاده قرار گرفته اند و در این مدت، تغییرات جزیی هم در ساختمان آنها ایجاد شده است ولی هنوز هم کاربرد دارند.
پیشرفت و تکامل بیشتر در این زمینه، منجر به استفاده از دام ( الاغ ، گاو و اسب ) به عنوان نیروی کششی ابزار شخم گردید (تصویر الف).
اولین آثار مربوط به استفاده از این قبیل ادوات ، در شهرهای به دست آمده از سومری ها در ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مشاهده شده است. این شکل از خاک ورزی هزاران سال ثابت بود و به تدریج قطعاتی برای هدایت بهتر و عمق عمل بیشتر به آن اضافه گردید. و همچنین سوک (قسمت عامل در خاک) از فلز ساخته شد (تصویر ب).
در قرن هجدهم تا اواخر قرن نوزدهم، نظریه ای رایج شد مبنی بر اینکه گیاه از ذرات ریز خاک تغذیه می کند از این رو، هرچه خاک بیشتر شخم زده شود، گیاه، ذرات بیشتری از غذا، جذب می کند و عملکرد آن افزایش می یابد. براساس این نظریه، شخم مکرر و نرم کردن ممتد خاک رمز موفقیت تلقی شده و این امر موجب توجه هرچه بیشتر به ابزارهای شخم و تکامل آنها از نظر شکل و ساختمان گردید.
در اوایل قرن بیستم، به نقش حقیقی شخم که تهویه خاک ، بهبود قابلیت دسترسی عناصر غذایی، نفوذ بهتر ریشه ها، کنترل علفهای هرز ، شکستن لایه های فشرده خاک و غیره می باشد، پی برده شد و بر این اساس، از دفعات شخم کاسته و بر عمق آن افزوده گردید. جایگزین نمودن تراکتور به جای دام و گاو آهن های برگرداندار ، این اهداف را محقق ساخت.
گاو آهن های برگرداندار، اعم از سوک دار یا بشقابی، از رایج ترین ماشینهای شخم محسوب می شوند و کارایی بسیار بالایی دارند. در سیر تکامل این ماشینها تغییرات چشمگیری به عمل آمد تا برای انواع خاکها و شرایط آب و هوایی متفاوت، ماشینهای شخم مناسبی طراحی گردید.
در مناطق خشک، وجود گرمای شدید، تبخیر بسیار زیاد، طولانی بودن فصل خشکی ، بارندگی بی قاعده و گاه، به صورت رگبار و در نتیجه خطر بروز سیل، و به تبع آن، خطر همیشگی فرسایش، ایجاب می نمود که ماشینهای جدید برای شخم طراحی گردد. اساس این ماشینها بر حفظ پوشش سطح خاک و رطوبت آن و در نتیجه ممانعت از فرسایش خاک بوده است.
گاوآهن های قلمی (اسکنه ای) و پنجه غازی علاوه بر اینکه خاک را برنمی گردانند تا رطوبت آن هدر رود و یا زمین را از پوشش گیاهی لخت نمی کنند تا فرسایش ایجاد شود، محاسن دیگری چون سبکی وزن و سرعت عمل بیشتر نیز دارند.
هرچند گاوآهن های اسکنه ای و پنجه غازی بهترین وسیله شخم در دیمزارها هستند ولیکن کارایی بسیار مطلوبی هم در اراضی آبی دارند. زیرا امروزه روشهایی از زراعت تحت عنوان « زراعت با حداقل خاک ورزی » و حتی « بدون خاک ورزی » و « زراعت در جاکلشی » مطرح و قابل توجه هستند.
6) اجرای شخم
فعالیت شماره 2: اجرای شخم معمولی با بیل (عمق ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر)
ابزار و وسایل مورد نیاز :
به ازای هر نفر یک عدد بیل معمولی شخم
قبل از شروع کار توجه داشته باشید که :
الف – شرایط شخم فراهم باشد (خاک، آب و هوا، گیاه)
ب – وسیله کار (بیل) سالم باشد. بیل سالم بیلی است که :
- دسته آن صاف و صیقلی باشد.
- قطر دسته بیل ، با پنجه دست متناسب باشد.
- طول دسته، با قد و طول دست شما متناسب باشد.
- دسته تا حد ممکن سبک و مقاوم باشد.
- سطح پهنه بیل سالم باشد.
- جهت اسپیره بیل متناسب با عادت شما باشد.
ج- بیل ، مناسب زمین باشد (در اراضی سبک از بیل معمولی و در اراضی سنگین، از بیل یزدی استفاده کنید).
شرح عملیات :
- به جهت تابش خورشید توجه کنید و طوری بایستید که به صورت شما نتابد.
- از نقطه واقع در ابتدای عرض قطعه زمین خود، شروع به کار کنید.
- بیل را با قرار دادن پا بر روی اسپیره تا عمق مناسب در خاک فرو کنید.
- بالای زانوی خود را به عنوان تکیه گاه قرار داده، با فشار به انتهای بیل، خاک را بکنید.
- خاک کنده شده را با چرخش ۱۸۰ درجه ای بیل حدود ۳۰ سانتیمتر جلوتر بریزید.
- با پشت بیل، ضربه ای به آن زده، آن را نرم کنید.
- این عمل را تا پایان عرض قطعه ادامه دهید (عمق شخم و حد فاصله زمین شخم خورده و نخورده، باید همیشه ثابت باشد).
- عمل رفت و برگشت در عرض کرت و شخم زدن را تا پایان طول زمین ادامه دهید.
- عرض برش در هر بار بیل زدن، بستگی به توان شما و نوع خاک دارد (این عرض ۱۰ تا ۲۰ سانتیمتر است و با عمق شخم رابطه منفی دارد).
فعالیت شماره 3: اجرای شخم عمیق ( ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتری ) با بیل ( شخم دو بیله )
ابزار و وسایل مورد نیاز :
به ازای هر نفر یک عدد بیل یزدی (نوک تیز)
شرح عملیات :
- به شرایط زمین ، برای شخم دقت کنید.
- به سالم بودن ابزار کار دقت کنید.
- همانند موارد ۱ تا ۶ عملیات قبلی، شروع به شخم زدن نمایید.
- بیل دوم را در خاک زیرین بیل اول قرار دهید و با فشار دادن به اسپیره، بیل را ۱۰ تا ۱۵ سانتیمتر در خاک فرو کنید.
- خاک را کنده، با ۱۸۰ درجه چرخش به همان جای خود بریزید.
- به همین ترتیب و همانند ردیف های 9-7، عملیات قبلی کار را تا پایان قطعه انجام دهید.
دقت کنید: فاصله بین زمین شخم خورده و نخورده (همان حدود ۳۰ سانتیمتر) همیشه ثابت باشد. عمق شخم در تمام سطح زمین ثابت باشد.
فعالیت شماره 4: شخم با تراکتور و گاوآهن برگردان دار به روش ردیفی از هم (کناری)
ابزار و وسایل مورد نیاز :
متر ۵۰ متری
تراکتور
گاوآهن ۳-۲ خیشه (سوک دار یا بشقابی)
شرح عملیات :
- به شرایط اجرای شخم دقت کنید.
- یک دستگاه تراکتور در اختیار داشته باشید.
- گاو آهن را بررسی کنید و از سلامت آن مطمئن شوید. دقت داشته باشید که نوع گاو آهن متناسب با نوع تراکتور باشد.
- دقت کنید : سوک ها (بشقاب ها)، خیش ها، نقاط اتصال و سایر اجزای گاو آهن کاملا سالم باشد.
- گاو آهن را به تراکتور متصل کرده، بعد از تنظیم مقدماتی، آن را با رعایت نکات فنی و ایمنی به سر مزرعه هدایت کنید.
- در سر زمین توقف کرده، گاو آهن را زمین بگذارید. تراکتور را خاموش کنید و با رعایت نکات ایمنی پیاده شوید.
- زمین را برای اجرای شخم به ترتیب زیر خط و نشان کنید.
- در بالادست و پایین دست زمین، به پهنای حدود 7 متر برای دور زدنهای تراکتور جدا کرده، با کلوخه یا ساقه های گیاهی علامت گذاری کنید.
- عرض کار گاو آهن خود را اندازه بگیرید، عرض کار گاو آهن های برگرداندار عبارت است از فاصله عرض مابین انتهای تیغه خیش اول و نوک تیغه خیش آخر گاوآهن
- عرض زمین را به قطعات معادل 33 برابر عرض کار گاوآهن جدا کرده، آن را با کلوخه یا هر شی در دسترس، علامت گذاری کنید.
دقت کنید :
- عدد ۳۳ یک وضعیت بهینه را نشان می دهد و اگر عرض کل زمین شما کمی کمتر یا بیشتر از آن را ایجاب نماید، اشکالی ندارد.
- عرض قطعه، حتما باید ضریبی از کار گاوآهن باشد.
- خطوط اراضی حتما باید موازی باشند.
- تراکتور را روشن کنید ؛ گاو آهن را بالا بیاورید و از یک محل مناسب وارد زمین شوید.
- طول بازوی وسط را به قدری بلند (طویل) کنید که فقط خیش آخری در زمین عمل کند.
- با حرکت در امتداد نقاط علامت گذاری شده (مطابق آنچه در بالا گفته شد)، آنها را به خطوط مشخص تبدیل کنید.
بدین ترتیب :
- در دو انتهای زمین، محل دور زدن و خطی که شروع کار در ابتدا و پایان کار در انتها را نشان می دهد، مشخص گردید.
- در عرض زمین هم تعداد قطعات مشخص شده در شکل فرضی، ۳ قطعه حاصل شده است.
- گاوآهن را مجددا برای شخم تنظیم مقدماتی کنید. دقت کنید: تنظیمات طولی، عرضی و تعادلی به درستی انجام شود (تصویر الف و ب).
- به عمق شخم و عمل چرخ تثبیت عمق توجه داشته و آن را تنظیم مقدماتی نمایید (تصویر ج).
- از سمت راست قطعه شماره یک و مماس با خط ایجاد شده، با پایین آوردن دسته هیدرولیک شروع به شخم زدن کنید.
- در طول مسیر ضمن دقت به مسیر حرکت و سرعت مناسب، به گاوآهن توجه داشته باشید و در صورت لزوم، از آن پیاده شده تنظیمات مقدماتی را اصلاح کنید.
دقت کنید :
- گاوآهن به خوبی به زمین نشسته باشد.
- دیواره شخم عمود باشد.
- عمق عمل اولین و آخرین واحد (خیش) یکسان باشد.
- عمق کار متناسب با الگوی خواسته شده باشد.
در هر مورد تغییر لازم را انجام دهید.
- با رسیدن آخرین خیش به خط نشان انتهایی، گاو آهن را از زمین خارج کنید.
- بدون عقب و جلو کردن و صرف وقت زیاد، گردش به چپ کرده، از سمت دیگر همان قطعه و مماس با خط نشان طول شروع و اقدام به شخم کنید تا انتها به همین ترتیب شخم بزنید.
دقت کنید :
- شروع شخم شما باید فقط از خط و نشان دو سر زمین باشد.
- در شروع، خیش اولی و در پایان، خیش آخری ملاک است.
- در انتها، دور زده (گردش به چپ) و با قرار دادن چرخهای سمت راست داخل شیار شخم ردیف اول شروع به شخم کنید.
- حال که اختلاف سطح چرخهای سمت راست و چپ ایجاد شده، مجددا باید تنظیم دقیق نمایید. این تنظیم تا پایان کار ثابت است.
- به همپوشانی در نوار شخم مجاور توجه کنید. در صورت لزوم با تنظیم محور اتصال جلوی گاوآهن که به دو بازوی جانبی هیدرولیک متصل است آن را اصلاح کنید.
- با تکرار، 4 مرحله قبل تمام قطعه را شخم بزنید.
دقت کنید : در پایان کار، در وسط زمین جویی ایجاد می شود به همین دلیل این نوع شخم را « شخم از هم » می گویند.
- اگر زمین شما یک قطعه کم عرض است، پس از پایان کار، باید میدان دور پایینی و بالایی زمین را شخم بزنید. شخم این قطعه باید طوری باشد که :
- خاک به طرف زمین شخم خورده برگردد.
- گردش تراکتور به صورت عقب و جلو کردن یا دور زدن با یک سر بدون عمل صورت می گیرد.
فعالیت شماره 5: شخم با گاوآهن برگرداندار به روش ردیفی بر هم (میانی)
ابزار و وسایل مورد نیاز :
متر 50 متری
تراکتور
گاوآهن برگرداندار
شرح عملیات :
- تراکتور را به وسط عرض (بالایی یا پایینی) قطعه شماره ۲ هدایت کنید.
- از وسط قطعه (نقطه A) شروع به شخم نموده، در یک راستا تا آخر ادامه دهید (به همین دلیل به این نوع شخم، « شخم میانی » می گویند).
- با رسیدن به خط و نشان انتهایی، گاو آهن را بلند کرده، با گردش به راست دور بزنید.
- از کنار ردیف اول شروع به شخم کرده تا انتها بروید. یک پشته در وسط قطعه درست می شود به همین دلیل به این نوع شخم، « شخم برهم » نیز می گویند. برش (A – A)
- به همین ترتیب با گردش به راست دور و شخم بزنید تا قطعه تمام شود.
- سایر قطعات را به یکی از روشها شخم بزنید.
- پس از اتمام شخم تمام قطعات، میدان دور بالا و پایین دست را شخم بزنید.
فعالیت شماره 6: شخم متناوب از هم و برهم (مداوم)
ابزار و وسایل مورد نیاز :
متر 50 متری
تراکتور
گاوآهن معمولی
شرح عملیات :
به فرض آنکه عرض زمین ۱۶۵ متر، عرض کار گاو آهن یک متر و نوع گاو آهن یکطرفه و برگردان به راست باشد :
- موارد ۱ تا ۶ کار عملی شماره ۵ را انجام دهید.
- در خط و نشان کردن عرض زمین، از تقسیم ۱۶۵ به ۳۳ مشخص می شود که پنج قطعه به دست می آید.
- از قطعه ۱ شروع به شخم زدن به روش از هم (کناری) نمایید.
- زمانی که جای دور زدن تنگ شده تراکتور را به قطعه شماره ۲ منتقل کنید (دور زدن در جای تنگ، یکی از عوامل مؤثر در هدر رفت زمان است).
- از یک سمت قطعه شماره ۲ شخم زدن را آغاز کنید. در برگشت، به قطعه شماره ۱ رفته، باقی مانده آن را شخم بزنید.
- وقتی با چند مرتبه رفت و برگشت قطعه شماره ۱ تمام شد، رفت و برگشت و اجرای شخم را در قطعه شماره ۲ ادامه دهید.
- با تنگ شدن دور زدن در قطعه شماره ۲ به قطعه شماره ۳ بروید.
- پس از پایان شخم قطعات میدان دور بالا و پایین دست را شخم بزنید.
- به همین ترتیب تمام قطعات را شخم بزنید.
در این روش توقف تراکتور بسیار کم است و قطعات به طور مداوم به روشهای از هم و برهم شخم می خورند.
دقت کنید : در این روش، تنها در قطعه آخر با تنگی محل دور زدن مواجه خواهید شد.
شخم پیرامونی
در برخی موارد، شکل زمین مربع یا مستطیل نیست. این اراضی که اغلب کوچک هستند ممکن است به شکل بیضی یا دایره باشد. در این صورت شخم پیرامونی بهتر از شخم ردیفی می باشد.
فعالیت شماره 7: شخم پیرامونی از محیط به مرکز
ابزار و وسایل مورد نیاز :
تراکتور
گاوآهن برگرداندار
شرح عملیات :
- تراکتور را از محل مناسب، وارد زمین کنید.
- از یک نقطه واقع در پیرامون زمین (مانند نقطه A) در خلاف گردش عقربه های ساعت، شروع به شخم کنید.
- به تنظیم بودن گاوآهن توجه کنید و در صورت نیاز آن را تغییر دهید.
- در دور دوم با قرار گرفتن چرخهای سمت راست در شیار شخم، تنظیم مربوط را انجام دهید.
- شخم را تا کوچک شدن زمین شخم نخورده و سلب امکان دور زدن، ادامه دهید.
- زمین شخم نخورده وسط قطعه را با عقب و جلو بردن تراکتور شخم بزنید.
فعالیت شماره 8: انجام شخم به روش پیرامونی از مرکز به محیط
ابزار و وسایل مورد نیاز :
تراکتور
گاوآهن برگرداندار
شرح عملیات :
- مرکز زمین را به طور تخمینی برآورد کنید.
- در مرکز ۳ یا ۴ ردیف را به طول ۶ یا ۷ متر به صورت حرکت جلو و عقب رفتن شخم بزنید. در عین حال تنظیمات را انجام دهید.
- حول شخم مورد ۳ و در جهت حرکت عقربه های ساعت، شروع به شخم زدن کنید.
- شخم را ادامه دهید تا به محیط مزرعه یا قطعه برسید.
شخم با گاوآهن دوطرفه
به گاوآهن های یک طرفه یعنی همان گاوآهن هایمعمولی که شما با آن کار کرده اید چندین اشکال وارد است. برای رفع این اشکالات متخصصان گاوآهن های دو طرفه را طراحی کرده اند.
فعالیت شماره 9: کار با گاو آهن دو طرفه
ابزار و وسایل مورد نیاز :
تراکتور
گاوآهن دوطرفه
شرح عملیات :
- گاوآهن را در وضعیت راست ریز قرار داده، از بالای زمین سمت راست در امتداد طول زمین شروع به شخم نمایید. (تنظیم طولی، تعادلی و همپوشانی، همانند گاو آهن یکطرفه است). به انواع تنظیم دقیقا توجه کنید (تصویر زیر).
- با رسیدن به انتهای مزرعه، گاو آهن را بالا آورده، ضامن نگهدارنده را بکشید تا خیش هایی که در بالا قرار
داشتند (چپریزها) در وضعیت کار قرار گیرند.
- با گردش به چپ دور بزنید و چرخهای سمت چپ را در شیار شخم تازه ایجاد شده قرار دهید.
- شروع به شخم کرده، ضمن تنظیم ( به علت اختلاف سطح ) شخم را ادامه دهید.
- در بالای زمین مجددا عمل ۳ و ۴ را تکرار کنید و به سمت راست دور بزنید.
- به همین ترتیب ادامه دهید تا قطعه زمین تمام شود.
- در خاتمه، میدان دور پایینی و بالایی را شخم بزنید.
7) نیم شخم
چنانچه قبلا گفته شد، گاوآهن های برگرداندار اصولا از مناطق سرد و مرطوب (اروپای غربی و آمریکای شمالی) منشأ گرفته است. مناطقی که مشکل خشکی هوا و تبخیر زیاد ندارند و خطر فرسایش در آنجا، بسیار کم است).
این ماشینها در کشور ما هم رایج شده اند در حالی که در خیلی از موارد، نمی توان آنها را بهترین وسیله شخم محسوب نمود زیرا اصولا در موارد متعدد نیازی به شخم کامل نداریم.
نیمه شخم، روشی از شخم است که خاک بدون آنکه برگردانده شود خراش می یابد و با شکسته شدن، سختی آن تا حدی نرم می شود. در این روش ضمن باقی ماندن درصد زیادی از بقایای محصول در سطح زمین، بر نفوذپذیری خاک نسبت به آب و هوا افزوده می شود و علفهای هرز هم تا حدی مهار می شوند.
فعالیت شماره 10: کار با گاو آهن دو طرفه
ابزار و وسایل مورد نیاز :
تراکتور
گاوآهن قلمی
قطعه زمین (ترجیحا جاکلشی یا دیمزار)
شرح عملیات :
- از بالای زمین سمت راست به موازات ضلع طولی شروع به شخم زدن نمایید.
- در پایین دست زمین دور زده، در کنار ردیف اول شروع به شخم نمایید تا به بالا دست زمین برسید.
- به همین ترتیب ادامه دهید تا به انتهای قطعه برسید.
- بالا و پایین دست زمین (میدانهای دور) را شخم بزنید.
همانطور که با گاو آهن قلمی کار کردید و مشاهده نمودید این نوع گاو آهنها در عمق عمل می نمایند ؛ در حالی که گاهی اوقات لازم است سطح خاک به هم زده شود (بدون برگرداندن خاک) تا هم علفهای هرز کنترل گردد و هم سله های خاک شکسته شود. برای این منظور از گاوآهن پنجه غازی که در واقع مکمل گاو آهن قلمی می باشد استفاده می شود.
فعالیت شماره 11: اجرای شخم با گاوآهن پنجه غازی
ابزار و وسایل مورد نیاز :
تراکتور
گاوآهن پنجه غازی
شرح عملیات :
- کلیه مراحل را همانند کار با گاوآهن قلمی انجام دهید.
حداکثر عمق شخم با تراکتور و گاو آهن های معمولی اغلب حدود ۳۰ سانتیمتر است. از این رو، اغلب، همین قشر از خاک زیر و رو می شود. بنابراین لایه زیرین آن به مرور زمان، در اثر تردد ماشینهای مختلف، سخت و نفوذناپذیر می گردد. این شرایط اثرات بسیار نامطلوبی بر روی حاصلخیزی خاک و عملکرد گیاهان دارد.
بنابراین لازم است هر ۵-۴ سال یک بار این قشر شکسته شود. این عمل با ماشینهایی به نام زیرشکن صورت می گیرد.
8) شخم در شرایط خاص
شخمهایی که تاکنون آن را فراگرفته و اجرا کرده اید روشهای معمول و غالب شخم هستند اما در برخی شرایط روشهای دیگر مطرح می شوند.
شخم پس از برداشت محصولات غده ای
در مناطق سرد پس از کشت محصولات غده ای مانند چغندرقند یا سیب زمینی که برداشت آنها با به هم زدن خاک همراه است می توان با اجرای یک شخم به وسیله دیسک سنگین (نوع افست) ضمن شکستن سختی مسیر تردد ماشینها، اقدام به عملیات تکمیلی خاک ورزی برای کشت گیاه بعدی نمود.
شخم در جاکلشی
پس از برداشت گندم یا جو، وقتی هدف، کاشت کود سبز باشد به علت کم توقعی این گیاهان، استفاده بهینه از آب موجود در خاک، حفاظت از خاک و کاهش هزینه ها، می توان بذور گیاهان کم توقع، سریع الرشد و پر شاخ و برگی مانند شبدر، ماش، خلر و غیره را در سطح زمین پاشیده، اقدام به ایجاد خراش زمین با استفاده از گاو آهنهای اسکنه ای با پنجه غازی یا کولتیواتورهای مزرعه و حتی دندانه نمود.
شخم در شالیزارها
شخم در شالیزار به دو صورت انجام می گیرد : یکی شخم در زمین خشک و دیگری شخم در زمین آبدار، شخم در خشکی با روشهای معمولی تفاوتی ندارد و بر حسب شکل زمین، به یکی از روشهای ذکر شده اجرا می شود. ولیکن شخم در آب هم از نظر هدف و هم از نظر ماشین متفاوت است.
