تریتیکاله گیاه علوفه ای دو منظوره

تاریخ انتشار: 12 بهمن 1399

حدود یکصد سال از عمر تریتیکاله بعنوان گونه ای جدید از غلات می گذرد که بوسیله انسان و از ترکیب ژنومهای گندم بجای پایه مادری و چاودار بعنوان پایه پدری بوجود آمده است. این گیاه یکساله و تیپ عمومی آن شبیه به گندم است که از قابلیت رشد و مقاومت بیشتری برخوردار بوده و برای کشت در اراضی حاشیه ای و نامناسب نیز توصیه می شود. این غله سازگاری به شرایط سخت محیطی را از چاودار و خصوصیات مطلوب زراعی را از گندم به ارث برده است طبق آمار منتشره توسط سازمان خوار و بار جهانی (F.A.O) در سال ۲۰۱۱ سطح زیر کشت تریتیکاله در جهان 3.9 میلیون هکتار با میزان تولید 13.4 میلیون تن و متوسط عملکرد ۳۴۷۶ کیلوگرم در هکتار بوده است. تا کنون بیش از ۲۰۰ رقم تریتیکاله معرفی شده و دارای دو تیپ بهاره و زمستانه است. تریتیکاله در مقایسه با گندم دارای ارتفاع بیشتر، تعداد پنجه کمتر و طول سنبله بلندتر می باشد. نتایج تحقیقات نشان داده است که عملکرد دانه و ماده ی خشک تریتیکاله حدود دو برابر جو، از نظرخوشخوراکی و میزان تولید علوفه سبز، کاه و دانه قابل رقابت با جو می باشد. در رژیم غذایی دام و طیور می توان از تریتیکاله بصورت دانه با علوفه بجای سویا و ذرت استفاده کرد. با کشت این گیاه در اراضی با محدودیتهای خشکی، شوری و کم بازده می توان علاوه بر بهبود وضع اقتصادی کشاورزان دارای اراضی نامرغوب، موجبات افزایش بهره وری در این اراضی را فراهم آورد.

خصوصیات گیاهی تریتیکاله

تریتیکاله گیاهی است خود بارور با حدود ۱۰ تا ۱۴ درصد دگر باروری، گل آذین تریتیکاله شباهت زیادی به سنبله چاودار دارد. طول سنبله و تعداد سنبلچه های موجود در تریتیکاله از گندم بیشتر بوده و تعداد سنبلچه آن ممکن است به ۲۵ تا ۴۰ عدد برسد.

ریشه : تعداد ریشه های جنینی اولیه بین سه تا پنج عدد می باشد. ریشه ها بیشتر در لایه های سطحی خاک متمرکز و از رطوبت موجود در ۴۵-۱۵ سانتیمتری تغذیه می کنند.

ساقه : ساقه تریتیکاله ماشوره ای و دارای ظرفیت پنجه زنی متوسط می باشد.

برگ : برگها از محل گره های ساقه خارج شده و بطور متناوب در طول ساقه قرار دارند. هر برگ از دو قسمت پهنک و غلاف تشکیل شده است.

گل : گل تریتیکاله دارای پوشه های غیر متقارن و پوشینه ها متقارن می باشند که باعث سهولت تشخیص آن از سنبله گندم می گردد. ارقام تریتیکاله بطور معمول ریشک دار بوده البته ارقام بدون ریشک هم مشاهده می گردد. رسیدگی دانه تریتیکاله نسبت به گندم اغلب آهسته تر و مدت گلدهی آن طولانی تر است.

دانه : شکل خارجی دانه کاملا شبیه به گندم و چاودار است. معمولا در هر سنبلچه ۲ تا ۳ عدد بنر وجود دارد. طول دانه حدود ۱۰ تا ۱۲میلیمتر (بلندتر از گندم) با عرض ۳ میلیمتر است که درون گلچه ها رشد می کند. رطوبت مطلوب دانه رسیده حدود ۱۳ تا ۱۴ درصد است.

جایگاه تریتیکاله در تناوب گندم و جو

تریتیکاله بدلیل مقاومت در برابر شیوع برخی بیماری ها از جمله زنگ زرد بعلت شکستن چرخه بیماریهای غلات محصول مفیدی در تناوب با گندم و جو می باشد.

مواد غذایی

دانه تریتیکاله با حدود 13.5 درصد دارای پروتئین بیشتری در مقایسه با گندم، ذرت، برنج، چاودار و یولاف می باشد. از نظر اسیدهای آمینه ضروری نیز وضعیت مطلوبی داشته و مقادیر قابل توجهی مواد معدنی و ویتامین دارد.

امکان استفاده دو منظوره از تریتیکاله

علوفه سبز تریتیکاله دارای مواد خشبی کم، قابلیت هضم مناسب، پروتئین خام زیاد و بالاخره بسیار خوشخوراک می باشد.

سهولت کشت و داشتن گونه های مختلف با قابلیت سازگاری در شرایط متفاوت محیطی، امکان برداشت علوفه سبز با چرای مستقیم آن در طول پاییز تا اوایل بهار (که کمبود علوفه مشهود است) وجود دارد. تریتیکاله برای تولید دو منظوره علوفه سبز و دانه از پتانسیل بالایی برخوردار بوده بطوری که با کشت در مناطق گرمسیر در اواخر مهرماه بعلت رشد سریع آن با مدیریت مناسب و رعایت نکات فنی می توان علاوه بر تأمین قسمتی از علوفه مورد نیاز دامها (بخصوص گوسفند) در زمستان، دانه و کاه مناسبی نیز در پایان فصل تولید نمود. در غلات دو منظوره تریتیکاله بالاترین عملکرد را در تولید علوفه سبز و دانه دارا می باشد.

اصول کاشت، داشت و برداشت تریتیکاله

زمین مناسب : تریتیکاله به دامنه وسیعی از شرایط اقلیمی سازگاری داشته و در اراضی کم بازده و کم عمق و خاکهای اسیدی شنی، شور، قلیایی و همچنین خاکهایی که کمبود مس، منگنز، روی، فسفر و ازت دارند بشرط تامین آب، بخوبی رشد می کند. تریتیکاله در مراحل اولیه رشد به شوری مقاوم و سازگاری خوبی با خاک های دچار آب ماندگی دارد.

تغذیه : در شرایط حاصلخیزی متوسط تا مناسب برای عملکرد مطلوب تولید دانه تریتیکاله، کود دهی به میزان هشتاد کیلوگرم p2o5، هشتاد کیلوگرم k2o و صد و پنجاه کیلوگرم ازت در هکتار توصیه می شود.

تریتیکاله توان خوبی در جذب عناصر و ریز مغذی های خاک دارد. عنصر روی ماده غذایی بسیار با ارزشی برای تریتیکاله می باشد. البته میزان مصرف کودهای شیمیایی را باید بر اساس آزمون خاک و انتظار عملکرد از گیاه زراعی تعیین کرد.

کاشت : کشت تریتیکاله با بذرکارهای غلات صورت می گیرد. توصیه می شود از روش کم خاکورزی بدلیل حفظ بقایا (کاه)، کاهش فرسایش، افزایش فعالیت میکروبی خاک، اصلاح و حفظ حاصلخیزی خاک استفاد گردد.

تاریخ کاشت : بهترین تاریخ کاشت برای استفاده دو منظوره در استان خوزستان از اوایل تا ۲۰ آبان ماه می باشد.

در صورتی که هدف برداشت دانه به تنهایی باشد نیمه دوم آبان ماه بهترین تاریخ کاشت است. تریتیکاله در دمای 5 تا ۳۰ درجه سانتیگراد قادر به جوانه زدن است و اما دمای مطلوب آن ۲۰ درجه سانتیگراد می باشد.

میزان بذر و تراکم بوته

میزان بذر مورد نیاز برای هر هکتار در شرایط خاک حاصلخیز بطور متوسط ۱۶۰ تا ۱۸۰ کیلوگرم با تراکم ۴۰۰ بوته در هر متر مربع توصیه می شود.

آبیاری

برای حصول حداکثر عملکرد، کشت تریتیکاله در اراضی با آب کافی توصیه می شود. دور آبیاری بسته به هدف برداشت علوفه یا دانه تفاوت دارد. برای عملکرد مطلوب دانه. آبیاری در پنج مرحله (کاشت، پنجه زدن، ساقه رفتن، خوشه دهی و پر شدن دانه) ضروری است. مزرعه تریتیکاله لازم است در زمان پرشدن دانه حتما آبیاری شود تا عملکرد دانه افزایش یابد.

علف های هرز

رشد رویشی تریتیکاله در مراحل ابتدائی نسبت به علفهای هرز سریعتر است و با سایه اندازی بر روی علف های هرزه سبب کاهش رشد آنها می گردد، این امر خود نوعی کنترل بیولوژیکی است. بهتر است در صورت مشاهده علف های هرز مبارزه با آنها با نظارت کارشناسان کشاورزی صورت پذیرد.

مقاومت به آفات و بیماری ها

تریتیکاله به بیماریها و آفاتی از قبیل زنگها بویژه زنگ زرد، لکه برگی، سیاهک های پنهان، آشکار و پودری همچنین نماتد سیستی غلات و مگس هسین مقاوم است. همچنین به بیماری های ویروسی نظیر موزائیک رگهای گندم و نواری جو، کوتولگی زرد جو و موزائیک دوروم نیز مقاوم است.

برداشت و عملکرد تولید

برداشت تریتیکاله با کمباین غلات صورت می گیرد و مقاومت خوبی نسبت به ریزش دانه دارد. عملکرد دانه آن نسبت به جو دو برابر است. از اواخر مرحله پنجه زنی تا قبل از به ساقه رفتن بوته ها می توان آن را بصورت علوفه برداشت کرد. در مجموع عملکرد ماده خشک تولید شده (علوفه بعلاوه دانه) 1.5 برابر جو می باشد. در شرایط مطلوب در صورتیکه تریتیکاله در طول مراحل اولیه رشد سرچر شود میزان عملکرد دانه آن حدود چهار تن در هکتار است و در صورتیکه برداشت علوفه صورت نگیرد عملکرد دانه 6.5 – ۶ تن در هکتار می باشد. این گیاه قدرت ترمیم پذیری بالایی دارد و تا دو نوبت سرچر را بخوبی تحمل می کند. در بعضی کشورها میانگین عملکرد دانه 6.8 تا 7.5 و بیش از نه تن در هکتار نیز گزارش شده است.

موارد مصرف تریتیکاله

ارزش غذایی تریتیکاله در پروش طیور و پرواربندی گوساله اهمیت ویژه ای دارد. ترکیبات آمینواسیدی آن احتیاجات غذایی دامهای تک معده ای و طیور را بخوبی تامین می کند.
تریتیکاله قابلیت رشد سریع مجدد بعد از برداشت علوفه را داشته و از نظر تغذیه و تعلیف دام می تواند جانشین ذرت، گندم و جو گردد.
مطالعات نشان داده است که تریتیکاله می تواند در تغذیه طیور تا ۷۵٪ بجای ذرت و در ترکیب جیره غذایی دام تا ٪۱۰۰ بجای گندم قرار گیرد.
کشت مخلوط تریتیکاله با سایر غلات موجب تولید علوفه سیلویی با کیفیت بالا، طولانی شدن دوره برداشت، کنترل بیماری ها و کاهش ورس می گردد.
کشت بینابینی لگوم با تریتیکاله روشی موثر برای اصلاح کیفیت و ارزش غذایی علوفه سیلویی می باشد که در زمان برداشت باید لگومها در مرحله گلدهی و تریتیکاله در ابتدای مرحله خروج سنبله باشند.
تریتیکاله یکی از گیاهان مناسب برای تهیه علوفه و سیلاژ می باشد. در مقایسه با گندم و ذرت این گیاه بطور معمول محتوی پروتئین بیشتر و دارای تعادل مناسبی از اسیدهای آمینه است. کشت مخلوط تریتیکاله با انواع لگومها بهترین علوفه خشک را تأمین می نماید. در شرایط خشک و نیمه خشک عملکرد کاه تولیدی تریتیکاله نسبت به گندم و جو بیشتر است.
برای بهبود خصوصیات نانوایی آرد تریتیکاله، لازم است مقداری آرد گندم به آن اضافه شود در ضمن بازده آرد آن حدود ۶۰ تا ۶۵ درصد است. تان تریتیکاله نسبت به نان گندم زود تر بیات می شود.
دانه تریتیکاله بصورت بلغور نیز در تغذیه انسان استفاده می شود. برای تولید بلغور لازم است که دانه ها به مدت ۱۰ دقیقه جوشانده و سپس در دمای ۱۲۰ درجه خشک شوند. در این حالت دانه نیمه کوب یا خرد شده و سبوس از آنها جدا می شود.

توصیه های ترویجی

تریتیکاله در اراضی پر تنش نظیر پستی و بلندی، شوری، خشکی، بارش های فرسایش زا، اسیدیته پایین خاک فقدان فسفر، سمیت با کمبود عناصر و خاکهای کم عمق نسبت به سایر محصولات برتری عملکرد دارد.

در محیطهای پر تنش و فقیر برای تأمین علوفه، می توان از تریتیکاله برای چرای مستقیم و تولید دانه و کاه مانند کشت سنتی گندم و جو استفاده نمود.

در مجموع در مناطق دیم پر باران و همچنین اراضی آبی می توان از تریتیکاله بعنوان محصول علوفه ای یا دو منظوره (تولید علوفه و دانه) بهره جست.

تریتیکاله علوفه ای است که می توان آن را بصورت تک محصولی، و یا مخلوط با لگوم و سایر غلات کشت نمود.