هرآنچه باید درباره اهمیت و روش جنگل کاری بدانیم

همه ساله در سطوح وسیعی از عرصه های ملی مستعد کشور در قالب طرح های جنگل کاری و توسعه فضای سبز، گونه های مختلف درختی و درختچه ای با هدف ارتقاء سطح پوشش سبز کاشته می شوند. لازمه موفقیت جنگل کاری های انجام شده علاوه بر شناسایی عرصه های مستعد و مکان یابی دقیق محل های کاشت، انتخاب گونه های مناسب با شرایط اکولوژیک مناطق کاشت و بردبار به تنش های محیطی است. در این پست سعی شده مهم ترین گونه های جنگلی مناسب برای کاشت در نواحی رویشی مختلف کشور معرفی شوند.

چرا باید درختان جنگل بکاریم؟

اهمیت جنگل کاری در سطح بین المللی و ملی

در بیانیه های کنفرانس استکهلم (۱۹۷۲) ریو (۱۹۹۲)، ژوهانسبورگ (۲۰۰۲) و برنامه های فائو و سازمان ملل متحد به اهمیت احیا و توسعه جنگل ها برای داشتن محیط زیستی سالم تأکید شده است. اغلب کشورهای جهان یک روز ملی به نام روز درختکاری و نهضت های ملی برای درختکاری دارند.

در سال ۲۰۰۶ پویش «میلیارد درخت» توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) برای ترویج کاشت درخت در سرتاسر جهان پیشنهاد شد. چین به عنوان موفق ترین کشور در جنگل کاری از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰ نزدیک به سه میلیارد درخت کاشت و برنامه ۳۰ میلیارد درخت تا ۲۰۳۰ را پیشنهاد داد.

ترکیه با هدف گرامی داشت روز ملی درختکاری (۱۱ نوامبر میلادی، ۲۰ آبان شمسی) سالانه ۱۱ میلیون درخت می کارد. پاکستان در سال ۲۰۱۴ میلادی نهضت کاشت ۱۰ میلیارد درخت در ۱۰ سال را آغاز کرد. نیوزیلند در سال ۲۰۱۸ میلادی برنامه کاشت یک میلیارد درخت در ۱۰ سال را آغاز کرد. آمریکا در سال ۲۰۲۲ میلادی برنامه کاشت یک میلیارد درخت را آغاز کرد.

مغولستان از سال ۲۰۲۴ و طی یک دوره سه ساله، برنامه کاشت یک میلیارد درخت را اجرا خواهد کرد. عربستان برنامه کاشت ۵۰ میلیارد درخت در خاورمیانه را پیشنهاد داده است.

فواید جنگل کاری

درختان گیاهان بزرگ چوبی هستند که به عنوان کهن ترین جانداران زمین و عناصر اصلی جنگل فواید بسیاری دارند. سازمان ملل متحد، ۲۴ کارکرد محیط زیستی خاص را برای جنگل تعریف کرده است. ارزش کل جنگل های جهان از نظر انواع کارکردهای اکوسیستمی، ۴/۷ تریلیون دلار در سال برآورد شده است.

حفاظت از تنوع زیستی

درخت سالم، چه در جنگل های طبیعی و چه در فضاهای شهری، ضامن حفظ و سلامتی تنوع زیستی و تداوم حیات بسیاری از جوامع انسانی در جهان است. به طور میانگین درختان یک جنگل حمایت از ۲۰۰ گونه گیاهی و جانوری را بر عهده دارند و نزدیک به ۵۰۰۰ محصول غذایی و چوبی در اختیار انسان می گذارند.

تولید اکسیژن و جذب دی اکسید کربن

درختان در یک فرایند شیمیایی به نام فتوسنتز، انرژی نور خورشید و دی اکسید کربن را به اکسیژن تبدیل می کنند. تخمین زده می شود که هر درخت بالغ در سال بین ۶ تا ۲۲ کیلوگرم دی اکسید کربن را جذب کند. مقدار جذب کربن برای کل جنگل های دنیا ۲/۴ میلیارد تن در سال برآورد شده است. به طور میانگین تولید سالانه اکسیژن هر درخت بالغ برابر با نیاز تنفسی یک انسان در طول سال است.

جلوگیری از سیل

درختان به کمک شاخه برگ و ریشه خود نقش باران ربا و بادشکن را در طبیعت دارند. در زمان بارندگی های شدید درختان با مقاومت در برابر باران و جذب آن، ضمن جلوگیری از سیل به ذخیره آب در سفره های زیرزمینی کمک می کنند. تخمین زده می شود که جنگل ها ۶۰ برابر بیشتر از اراضی دیگر جذب و ذخیره آب دارند. مقدار جذب آب باران توسط یک تک درخت حدود ۳۴۰۰ لیتر در سال برآورد شده است.

جلوگیری از فرسایش

درخت از مهم ترین محافظان لایه های سطحی خاک در راستای جلوگیری از فرسایش خاک است. جنگل ها می توانند مقدار فرسایش خاک را تا ۸۰ درصد کاهش دهند، همچنین درخت ها با کاهش سرعت باد کارایی بسیاری در کاهش فرسایش های بادی و حفاظت از اراضی زراعی و مسکونی دارند.

تلطیف هوا

درختان می توانند دمای یک شهر را ۲ تا ۴ درجه سانتیگراد کاهش دهند. درختان اطراف یک ساختمان سبب کاهش ۳۰ درصدی انرژی برای خنک کردن و کاهش ۲۰ تا ۵۰ درصدی انرژی برای گرم کردن می شوند. در فصل تابستان خانه های دارای درخت تا ۲۰ درجه سانتیگراد خنک تر هستند. همچنین مشخص شده است که این خانه ها تا ۲۷ درصد ارزش بیشتری در بازار مسکن دارند.

کاهش آلودگی

درختان توانایی جذب گازهای مضر و ذرات معلق در هوا و در نتیجه تصفیه هوا را دارند. زندگی در مناطق جنگلی و شهرهای با پارک جنگلی موجب کاهش بیماری های قلبی و تنفسی می شود. یک درخت بلند با تاج متراکم می تواند آلودگی صوتی را تا ۵۰ درصد کاهش دهد.

چه بکاریم؟

معیارهای لازم برای انتخاب گونه در جنگل کاری

با توجه به غنای گونه های گیاهی کشور و سازگاری آنها با شرایط اکولوژیک مناطق انتشار از یکسو و مخاطرات استفاده از گونه های غیر بومی از سوی دیگر استفاده از گونه های بومی در جنگل کاری ها باید در اولویت قرار گیرد. متناسب با شرایط اکولوژیک منطقه و شرایط کشور از نظر بحران منابع آب استفاده از گونه های کم نیاز و بردبار به خشکی و شوری خاک بسیار حائز اهمیت است. علاوه بر موارد فوق انتخاب گونه بستگی به هدف جنگل کاری (احیاء جنگل، توسعه جنگل، تولید چوب، زیبایی منظر و ….)، روش کاشت (بذر یا نهال) و منابع و امکانات در دسترس دارد.

گونه های مناسب برای جنگل کاری در نواحی رویشی مختلف کشور

ناحیه رویشی هیرکانی (جنگل های شمال کشور)

ناحیه رویشی ایرانی – تورانی (نواحی مرکزی ایران و رشته کوه زاگرس)

ناحیه رویشی صحارا – سندی (جنگل های حاشیه خلیج فارس و دریای عمان)

کجا بکاریم؟

کاشت درخت کار ساده ای است که همه می توانند انجام دهند. مهم نیست در کجا زندگی می کنید شما می توانید درخت بکارید و گامی فعال و مثبت در جهت سالم نگه داشتن شهر و کشورمان بردارید. گام نخست انتخاب درست گونه درختی است. نباید در هر جایی هر درختی بکاریم. برای انتخاب درخت مناسب از شهرداری ها و اداره های منابع طبیعی و آبخیزداری کمک بگیرید و با یک متخصص مشورت کنید. این دستگاه ها ضمن داشتن برنامه های ویژه برای روز درختکاری (۱۵ اسفند)، در طول سال نیز در تلاش برای درختکاری در مناطق مختلف هستند. می توانید برای راهنمایی و حتی گرفتن نهال رایگان به آن ها مراجعه کنید و نهال مناسب منطقه خود را بگیرید.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره کاشت درختان جنگلی مجموعه جامع آموزش پرورش جنگل و جنگل شناسی را از دست ندهید.

در حیاط و اطراف خانه خود یک فضای مناسب با حداقل شش ساعت آفتاب گیری در روز که مناسب گسترش درخت بدون تاثیر بر خطوط انرژی و تاسیسات باشد انتخاب کنید و درخت بکارید. در محله خود درخت بکارید. وجود درخت بیش تر در پارک ها، اطراف مدارس و ساختمان ها و فضاهای باز بین خیابان ها به سایه اندازی بیشتر و کاهش انواع آلودگی ها کمک می کنند.

در مزرعه خود درخت بکارید. تمرکز بیش از حد بر کاشت گیاهان یک ساله سبب ضعیف شدن خاک می شود. گیاهان کشاورزی در کنار گیاهان چوبی چندساله (انواع درخت و درختچه ها)، ترکیبی ایده آل برای کاهش فرسایش خاک و افزایش بهره وری خاک است.

زراعت چوب را به عنوان راهکاری برای کسب درآمد در نظر بگیرید. کاشت متمرکز درختانی تند رشدی مانند صنوبر ، بید، گز، آکاسیا و اکالیپتوس تا ۹۰ میلیون تومان سود خالص در هر هکتار دارد. در شهرک های صنعتی، پادگان های نظامی، آرامستان ها و عرصه های متعلق به کارخانه ها و معادن دولتی و خصوصی درخت بکارید. صاحبان صنایع بسته به مقدار آلایندگی و مساحت زمینی که به آنها واگذار شده است، متعهد به درختکاری و ایجاد فضای سبز تا ۲۵ درصد از سطح واحد خود هستند.

در حاشیه راه های اصلی و فرعی و بزرگراه ها درخت بکارید. نزدیک به ۲۵۰۰۰ کیلومتر عرصه مستعد کاشت درخت در حاشیه راه های ارتباطی کشور موجود است. در جنگل های تخریب شده کشور درخت بکارید. در جنگل های کشور بیش از چهار میلیون هکتار عرصه تخریب شده و مستعد درخت کاری با هدف احیای آنها وجود دارد. نکته مهم این است که در مناطق جنگلی برنامه کاشت درختان باید در قالب طرح های جنگلداری باشد.

در جنگل هایی که تخریب شده اند درخت بکارید. در جنگل های کشور بیش از چهار میلیون هکتار عرصه تخریب شده و مستعد درخت کاری با هدف احیای آنها وجود دارد. نکته مهم این است که در مناطق جنگلی، برنامه کاشت درختان باید در قالب طرح های جنگل داری باشد.

چگونه جنگل بکاریم؟

جنگل کاری و توسعه جنگل فرایندی پیچیده و زمان بر است که مجموعه عملیات گسترده ای از جمع آوری بذر و قلمه، تیمار بذر تولید نهال و کاشت آن را در بر می گیرد. در ادامه یک نگاه اجمالی به فرایند تهیه و کاشت گونه های درختی و درختچه ای بومی ایران از مرحله آغاز یعنی جمع آوری بذر تا کاشت در عرصه های احیا و توسعه شده است.

جمع آوری بذر و قلمه

بهترین منابع جمع آوری بذر در عرصه های جنگلی درختان والد شناسنامه دار در محوطه های بذرگیری و همچنین باغ های بذر هستند که به شیوه اصولی و با رعایت موازین فنی گزینش شده باشند. زمانی که برای گونه ای محوطه های بذرگیری مناسب در منطقه شناسایی نشده باشند، بذرگیری را می توان با شناسایی پایه های نخبه که پراکنش کافی در عرصه داشته و تنوع ژنوتیپی مناسبی دارند، انجام داد.

بذرگیری باید از پایه های مادری سالم و شاداب و فاقد هرگونه آفت و بیماری انجام شده و سعی شود آسیب به درختان و درختچه ها وارد نشود. به منظور تقویت خاک، حمایت از زادآوری طبیعی و حمایت از حیات وحش از جمع آوری تمام بذرهای درختان خودداری به عمل آمده و حداقل ۲۵ درصد از بذر تولیدی درخت، روی تاج باقی بماند.

در تولید نهال گونه های جنگلی نهال های حاصل از بذر ارجح بر نهال های تکثیر شده با قلمه هستند، اما در خصوص گونه هایی که به هر دلیل تکثیر آنها از طریق بذر موفقیت آمیز نیست، می توان با رعایت اصول پیش گفته از درختان والد قلمه تهیه کرد. ابعاد، سن، زمان و نحوه قلمه گیری بستگی به گونه هدف دارد.

تولید نهال

بذرهای جمع آوری شده باید بوجاری شده و پس از حذف بذرهای پوک ضدعفونی شوند. بسته به گونه هدف ممکن است برخی تیمارهای فیزیکی (حذف پوست و گوشته، خراش بذر) و شیمیایی (خیساندن در آب سرد و گرم، لایه گذاری در ماسه مرطوب، ذخیره در فریزر، خیساندن در اسید سولوفوریک رقیق) برای شکستن خواب بذر مورد نیاز باشد.

قلمه های تهیه شده از درختان والد نیز باید بدون فوت وقت در عرصه نهالستان و یا گلدان ها کاشته شوند. بسته به گونه هدف ممکن است استفاده از برخی ورمون های محرک ریشه زایی، پیش از کاشت قلمه ضروری باشد. تولید نهال در نهالستان بسته به گونه مورد نظر معمولاً به دو صورت زمینی و یا گلدانی انجام می شود. فرایند تولید نهال گونه های جنگلی باید به مقرون به صرفه ترین روش و با حداکثر بهره وری از سطح و امکانات نهالستان انجام شود. بنابراین بسته به گونه هدف و سن انتقال نهال ابعاد گلدان ها باید در حداقل ممکن انتخاب شوند.

خاک مورد استفاده در تولید نهال بسته به بافت خاک، ترکیبی از خاک ماسه و کود دامی پوسیده باشد. استفاده از مالچ های آلی روی پوشش خاک باعث کاهش تبخیر و متعاقباً کاهش مصرف آب و هزینه های مربوطه خواهد شد. استفاده از افزودنی هایی نظیر قارچ های همزیست اندومیکوریز و برخی کانی های سیلیکاتی به خاک مورد استفاده، ضمن بهبود صفات کیفی نهال، با افزایش مقاومت به تنش های محیطی، افزایش موفقیت جنگل کاری و کاهش هزینه های مراقبت و نگهداری نهال های کاشته شده را به دنبال دارد.

آبیاری، سم پاشی، وجین علف های هرز و در صورت لزوم هرس ریشه از جمله اقدامات مورد نیاز در دوره رشد نهال در نهالستان است. سن انتقال نهال به عرصه بسته به گونه متفاوت بوده و برای گونه های تند رشد معمولاً یک ساله بوده و گونه های کند رشد با سنین بالاتر به عرصه جنگل کاری منتقل می شوند. نهال های تولید شده باید با استانداردهای مصوب مطابقت داشته و گواهی سلامت کیفی را از مراجع ذیربط اخذ کرده باشند.

کاشت نهال درختان جنگلی

در مناطق خشک و نیمه خشک بهتر است کاشت نهال در عرصه جنگل کاری در پائیز پس از شروع بارندگی ها و پیش از شروع یخبندان انجام شود. در مناطق سردسیر و برفگیر با دوره های یخبندان طولانی که احتمال خسارت به نهال های کاشته شده را افزایش می دهد می توان کاشت نهال را در اواخر زمستان انجام داد.

بهتر است یک ماه پیش از کاشت نهال ها گودال هایی به ابعاد دهانه و عمق ۵۰ سانتی متر حفر شوند تا ضمن هوادیدگی خاک گودال، بـا ذخیره نزولات در گودال، تنش خشکی اولیه کاشت در اثر عدم بارندگی به موقع کاهش یابد. پیش از قرار دادن نهال درون گودال، توصیه می شود کف گودال به ضخامت ۲۰ سانتی متر از لاشبرگ، هوموس و خاک سطحی پر شود.

پس از قرار دادن نهال در درون گودال اطراف آن با خاک حاصلخیز سطحی پر شود و برای جلوگیری از هوادیدگی ریشه با کمک پا، خاک اطراف نهال ها کمی متراکم شود.

احداث سامانه های ذخیره نزولات نظیر تشتک نیم هلالی به شعاع حداقل یک متر و به ارتفاع ۱۰ سانتیمتر در اطراف نهال توصیه می شود. بسته به شرایط محیطی آبیاری نهال ها در سنین اولیه رشد توصیه می شود. برای موفقیت نهال کاری استفاده از مالچ کاه و کلش روی سطح تشتک بهترین روش حفظ رطوبت خاک در کشت دیم است.

کاشت مستقیم بذر (کپه کاری)

چنانچه شرایط منطقه از نظر بارندگی مناسب باشد (سالانه ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی متر)، برای برخی گونه هایی که دارای بذر سنگین هستند (مانند انواع بلوط و بادام وحشی)، می توان نسبت به کاشت مستقیم بذر در عرصه اقدام کرد. در شرایط دیم، کاشت مستقیم بذر برخی گونه ها در پاییز بر کاشت نهال گلدانی ارجح است و نهال های حاصل از کاشت مستقیم بذر از درصد زنده مانی بیشتری برخوردارند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره کاشت درختان جنگلی مجموعه جامع آموزش پرورش جنگل و جنگل شناسی را از دست ندهید.

زمان کاشت در فصل پاییز همزمان با بارش های پاییزه و پیش از شروع یخبندان بوده و برای کسب نتیجه بهتر، لازم است پیش از کاشت چاله هایی به عمق ۳۰ سانتی متر با دهانه ۳۰ سانتی متر حفر و نسبت به اصلاح خاک آن با خارج کردن سنگ و قلوه سنگ های موجود اقدام شود. در ادامه خاک اصلاح شده همراه با بخشی از خاک سطحی درون چاله برگردانده شود. سپس، تشتک های نیم هلالی به شعاع نیم متر از طرفین، احداث شده و در میانه تشتک پس از آماده کردن خاک، سه بذر در هر تشتک به صورت کپه ای در عمق ۲ تا 2.5 سانتی متر کاشته شود. برای سهولت در جوانه زنی با ترکیبی از یک قسمت خاک یک قسمت ماسه و یک قسمت خاک برگ روی آن پوشانده شود.

چگونه از نهال های جنگلی نگهداری کنیم؟

یکی از مسائل کلیدی پس از کاشت نهال، مراقبت و نگهداری از آن تا استقرار کامل است. اگر مراقبت به درستی انجام نشود، بسیاری از نهال ها پس از مدتی از بین می روند. در این راستا، انجام مراقبت های زیر از نهال های کاشته شده توصیه می شود:

مراقبت در برابر کمبود آب و کم آبی :

تأمین آب مورد نیاز برای مراقبت از نهال های کاشته شده بسیار مهم است. در همین راستا، باید پیش از اقدام به کاشت منابع آبی اطراف محل کاشت (مانند رودخانه، جوی آب، استخر ذخیره آب و غیره) را شناسایی کرد. در مواردی که نیاز به آبیاری است، نوع سیستم آبیاری و امکانات مورد نیاز (شلنگ، آب پاش، نیروی انسانی و غیره) نیز ضروری است.

مراقبت در برابر شیوع آفات و بیماری ها :

در این خصوص بررسی و بازدید دوره ای از نهال های کاشته شده، از نظر آثار شیوع آفات و بیماری ها ضروری است. در صورت مشاهده آفات و بیماری ها، استفاده از سموم و آفت کش ها در فواصل زمانی معین، قابل توصیه است.

مراقبت در برابر عوامل طبیعی :

مراقبت در برابر عوامل طبیعی به ویژه عوامل جوی مانند باد، طوفان، برف، رگبار، باران شدید، یخبندان و تابش شدید آفتاب برای حفظ نهال کاشته شده بسیار مهم است. در این خصوص، ایجاد بادشکن در اطراف نهال ها و استفاده از قیم برای مراقبت نهال ها در برابر برف، رگبار و غیره توصیه می شود، همچنین بسته به گونه هدف ممکن است نیاز به ایجاد سایه بان های مصنوعی در مناطق با تابش شدید آفتاب ضروری باشد.

مراقبت در برابر آسیب حیوانات :

ضروری است آسیب احتمالی حیوانات به نهال های کاشته شده به ویژه در سال های اول کاشت (به دلیل ضعیف بودن نهال ها) به عنوان مسأله ای جدی مورد توجه قرار گیرد. ایجاد حصار در اطراف نهال ها، بازدید دوره ای برای بررسی سلامت ریشه، طوقه و ساقه نهال ها در برابر آسیب حیوانات وحشی و اهلی ضروری است. در صورت مشاهده آسیب حیوانات، ضروری است از مبارزه بیولوژیک در برابر حیوانات آسیب زننده، استفاده کرد.

مراقبت در برابر ضعیف شدن خاک :

در این خصوص حفظ غنا و حاصلخیزی خاک در تمام مدت، ضروری است. بنابراین، در خاک های با حاصلخیزی بسیار ضعیف تقویت خاک نهال ها با کودهای آلی می تواند مدنظر قرار گیرد.

فعالیت های ترویجی

• آشنا کردن همه اقشار به ویژه دانش آموزان، کودکان و نوجوانان با ارزش های جنگل و اهمیت حفظ و نگهداری نهال های جنگلی
• ترویج و توصیه های کاشت نهال و نگهداری از آنها با استفاده از رسانه های نوشتاری و دیداری
• فرهنگ سازی در خصوص نگهداری از نهال ها
• آموزش نگهداری از نهال ها به عموم مردم به ویژه دانش آموزان، کودکان و نوجوانان

مشارکت های مردمی

در صورت رؤیت و اطلاع از تخریب، تصرف، قطع غیر مجاز نهال ها، شیوع آفات در جنگل کاری، ورود حیوانات اهلی در عرصه های کاشته شده و هرگونه آثار مخرب، از طریق شماره تلفن امداد جنگل (۰۹۶۹۶ یا ۱۵۰۴) که در استان های کشور به صورت رایگان و شبانه روزی فعالیت دارند، اقدام شود.

مشارکت در طرح همیاران طبیعت و تشویق مردم به آن، امری پسندیده با ارزش های اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی فراوان است. در این طرح عموم مردم، فعالان محیط زیست و سازمان های مردم نهاد به صورت انفرادی یا گروهی و با انگیزه های غیرانتفاعی و معنوی، سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور و مؤسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور را در پیشبرد اهداف عالیه که همانا حفظ، احیا، توسعه و بهره برداری مستمر و اصولی از منابع طبیعی جنگل و جنگل کاری است یاری می کنند.

مشارکت عموم مردم در کاشت نهال ها و آشنایی با روش های مراقبت از آنها در هفته منابع طبیعی (۱۵ تا ۲۲ اسفندماه) و اهدای نهال رایگان به عموم افراد مشارکت کننده، به منظور ایجاد انگیزه، آموزش، تمرین و فراگیری کاشت نهال و مراقبت از آن توصیه می شود.

منبع: کمیته علمی نهضت مردمی تولید و کاشت یک میلیارد نهال

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره کاشت درختان جنگلی مجموعه جامع آموزش پرورش جنگل و جنگل شناسی را از دست ندهید.

نوشته قبلی

برای موفقیت در کشت برنج چه اطلاعاتی باید کسب کنم؟

نوشته بعدی

دانلود کتاب مبانی کارآفرینی در کشاورزی