مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
گیاهان زراعی در طی فصل رشد از نور، آب و عناصر غذایی خاک استفاده می کنند. چنانچه یک قطعه زمین هر ساله به زیر کشت مداوم یک محصول رود از عناصر غذایی خاک کاسته شده و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک تحت تاثیر قرار می گیرد و در نهایت باعث فرسایش خاک و پایین آمدن کیفیت آن می گردد. همچنین مشکلاتی نظیر آفات و بیماری های گیاهی و علف های هرز محصول را تهدید می کند.
لذا کشاورزان برای دوری از این مشکلات ، باید از کاشت و تولید مداوم یک محصول در یک قطعه زمین خودداری نمایند و با بکارگیری اصول صحیح آیش و تناوب زراعی در بهبود حاصلخیزی خاک ، ذخیره رطوبت در خاک و کنترل آفات و بیماریها و علف های هرز نقش مؤثری داشته باشند و در نتیجه مصرف کودها و سموم شیمیایی نیز به حداقل می رسد.
تناوب زراعی چیست ؟
تناوب زراعی عبارت است از تکرار زراعت های مختلف یا زراعت و آیش بطور متوالی همراه با نظم و ترتیب خاصی در یک قطعه زمین . (آیش به معنی عدم کشت هر محصول در یک قطعه زمین به مدت یک یا چند فصل زراعی می باشد.) تناوب زراعی مطلوب آن است که باعث افزایش حاصل خیزی خاک و عملکرد محصولات مورد کاشت گردیده ، حفاظت آب و خاک را به همراه داشته باشد .
عوامل مهم در انتخاب تناوب زراعی
١- میزان بهره وری از زمین: با زیر کشت بردن بخشی از زمین که در قسمتی از سال بلا استفاده می ماند می توان بهره وری از زمین را افزایش داد. مثلا کشت شبدر برسیم بعد از برداشت جو به عنوان کشت دوم.
۲- افزایش حاصل خیزی خاک: ریشه گیاهان مختلف اعماق متفاوت خاک را مورد استفاده قرار می دهند و تداوم کاشت یک محصول در یک زمان باعث تخلیه عناصر غذایی از لایه بخصوص خاک و کاهش حاصل خیزی آن میگردد بنابراین گیاهان با عمق ریشه متفاوت باید در تناوب قرار گیرند .همچنین در اثر تجزیه بقایای گیاهی و ترشح سمومی از ریشه گیاهان به نام فیتوتوکسین وارد خاک می شود که بر رشد همان گیاه با گیاهان دیگر اثر می گذارد. مخصوصا در خاک های سنگین و بدون تهویه و پر از آب اثر آن سم بیشتر است . بنابراین در تناوب باید گیاهانی انتخاب شود که بقایای سال قبل بر محصول بعدی اثر منفی نداشته باشد.
3- کنترل فرسایش خاک : فرسایش در زمین هایی که زیر کشت گیاهان کم تراکم هستند بیشتر است زیرا سطح زمین به طور کامل پوشش داده نمی شود لذا بهتر است گیاهانی را در تناوب قرار داد که مقدار زیادی بقایای گیاهی بر جای می گذارند و ریشه های گسترده سطحی و یا رشد رویشی وسیع پوشش مناسب برسطح خاک ایجاد می کنند و خاک را نگه می دارند (نظیر گیاهان علوفه ای و غلات دانه ریز)
۴- مدیریت آب و اقتصاد آبیاری : میزان آب مورد نیاز برای آبیاری عامل مهمی در انتخاب محصولات برای کشت در مزرعه می باشد. اگر مزرعه به یک نوع کشت اختصاص یابد آب موجود طی دوره های خاصی بلا استفاده می ماند و در صورتی که کل آب موجود برای زراعت تمام محصولات کفایت نکند لازم است آیش یک ساله در نظر گرفته شود.
۵- توزیع بهینه نیروی انسانی و ماشین آلات : در یک تناوب زراعی صحیح بایستی عوامل تولید و محصولات کاشته شده را طوری تنظیم کرد که مانع ایجاد تراکم کاری در یک زمان و بیکاری در زمانهای دیگر گردد. لذا بهتر است مجموعه ای از محصولات پاییزه و بهاره را در یک چرخه تناوبی قرار داد.
۶- کنترل علف های هرز : تداوم کاشت یک محصول در یک قطعه زمین موجب افزاش تراکم و توسعه علف های هرز خاص آن محصول می شود.
۷- کنترل آفات و بیماریهای گیاهی : برخی از آفات و بیماری های گیاهی برای ادامه حیات خود نیاز به میزبان دارند و عدم کاشت مداوم یک محصول باعث قطع چرخه زندگی آنها می گردد . گاه ممکن است برای کنترل آفات و عوامل بیماریزا ، آیش در تناوب لحاظ گردد تا امکان زیرورو کردن خاک و در معرض هوا و آفتاب قرار دادن خاک جهت کنترل عوامل بیماری زا | وتخم و لار و حشرات ممکن شود.
۸- کاهش خسارت اقتصادی : بعضی از محصولات حساسیت بیشتری نسبت به عوامل نامساعد محیطی دارند که در نتیجه باعث خسارت محصول و ضرر اقتصادی | به کشاورز می شود بنابراین در انتخاب مجموعه ای از محصولات جهت یک تناوب زراعی باید مقاومت و حساسیت هر محصول را | نسبت به عوامل نا مساعد محیطی در نظر داشت. اصولا هر چه تنوع محصولات کاشته شده بیشتر باشد احتمال خسارت کمتر میشود زیرا ممکن است ضرر در یک محصول با سود در محصول دیگر جبران گردد.
اصولی که بایستی در تناوب زراعی مورد توجه قرار گیرد
١- گیاهان زراعی با ریشه های عمودی و عمیق بایستی به دنبال گیاهانی با ریشه های افشان کاشته شوند تا تغذیه از سطوح مختلف خاک به تناسب انجام شود.
۲- گیاهان خانواده بقولات یا لگوم ها نظیر انواع حبوبات و اسپرس ، یونجه ، شبدر و … بر روی ریشه هایشان غده هایی دارند که نیتروژن هوا را تثبت می کنند و بعد از گیاهان غیر لگوم کاشته می شوند. به طور مثال تناوب بقولات – غله مطلوب است چرا که لگوم ها نیاز بیشتری به فسفر و نیاز کمتری به نیتروژن دارند در مقابل غلات احتیاج بیشتری به نیتروژن و نیاز کمتری به فسفر دارند.
۳- درزراعت دیم یا مناطق کم آب ، تناوب بر اساس مقاومت گیاهان به خشکی تنظیم می شود بهتر است کشت حبوبات دیم خصوصا عدس در تناوب استفاده شود.
4- گیاهانی که پس از برداشت ، بقایای گیاهی زیادی بر جای می گذارند معمولا در آغاز تناوب قرار می گیرند تا پس از برگرداندن خاک و مواد آلی آنها به خاک افزوده شود لذا گیاهانی مانند سیب زمینی ، چغندرقند ، پنبه و آفتابگردان بعد از یونجه ، کودسبز و یا ذرت کشت می شوند.
۵- بهتر است غلات دانه ریز مانند گندم پس از گیاهان وجینی کاشته شوند زیرا عملیات کود دهی ، تهیه بستر و دفع علف های هرز طی دوران تولید گیاهان وجینی ، زمین را برای تولید غلات دانه ریز مساعد تر می سازد.
کود سبز و تناوب زراعی
کود سبز شامل گیاهانی است که آن را قبل از کاشت محصول اصلی کشت کرده و بعد از مقداری رشد ، آن را به زمین برمی گردانند بدون آنکه محصولی برداشت کنند. بنابراین کود سبز یک تناوب است ومحصول ندارد و برای حاصل خیزی خاک کاشت می شود.
نویسندگان: امیر غریب عشقی – حسن نظیفی
