مزرعه نو | مرجع آموزشی کشاورزی ، دام و طیور ، آبزی پروری و منابع طبیعی و…
حفظ و حراست و احیاء آبخیزها و جلوگیری از تخریب آنها و اعمال مدیریت بر آبخیزها با ایجاد تغییرات مناسب در وضعیت آبخیزها را عملیات آبخیزداری می گوییم.
آب سرچشمه حیات است و تقریبا منشاء تمامی آبهایی که در امور شرب و کشت و زرع و… استفاده می شوند، نزولات آسمانی (باران و برف) می باشند. درصدی از آب حاصل از بارندگی تبخیر می شود ولی آنچه که باقی می ماند یا جذب خاک می شود و منبع تغذیه سفره های آب زیرزمینی و تشکیل چشمه ها شده یا بصورت «رواناب» در آبراهه ها جاری می گردد و نهایتا منجر به تشکیل رودخانه می گردد.
با این توصیف می توان اصطلاح آبخیز را براحتی تعریف کرده آبخیز به کلیه مناطق شیبداری می گویند که از یک طرف به قلل کوه ها و تپه و از طرف دیگر به دره ها و دشتها محدود می گردد، این گونه مناطق بارش هایی را که بر روی آنها می ریزد به صورت آب جاری به مناطق پایینی تر هدایت می کنند. لذا حتی مناطق کوهستانی که روستاها و شهرهای شما در دل آنها واقع شده اند همگی جزء آبخیز می باشند.
کشور ایران به دلیل واقع شدن در مناطق خشک جهان نسبت به بسیاری از مناطق دنیا از بارندگی کمتری برخوردار است بطوری که بارندگی متوسط کشور ما ۲۵۰ میلیمتر در سال یعنی تقریبا یک چهارم بارندگی متوسط کره زمین می باشد. به همین ترتیب استان قم با وسعتی در حدود 1,123,800 هکتار نیز که در منطقه ای خشک و نیمه بیابانی و در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار گرفته با بارندگی متوسط حدود ۱۵۰ میلی متر دارای وضعیت نامناسب تری می باشد.
البته بایستی توجه داشت که این مقدار بارندگی هم در سطح استان بطور یکسان نبوده و در برخی مناطق (ارتفاعات) بیشتر و در برخی مناطق دیگر کمتر از میزان ذکر شده بارش وجود دارد. بدین ترتیب اگر در ارتفاعات (همان آبخیزها) بارندگی تحت فرمان نباشد و کنترل نگردد این مقدار نزولات نیز به طور ناگهانی از دسترس خارج می شود و نه تنها استفاده ای از آن نمی گردد بلکه بصورت سیل ایجاد خسارت و ضرر و زیان جانی و مالی از آنجا که آبخیز تشکیل یافته از منابع آب، خاک، پوشش گیاهی و موجودات زنده ای که از آنها استفاده می کنند می باشد حفظ آبخیز از فرسایش شدید خاک و جلوگیری از نابودی پوشش گیاهی اهمیت خود را نشان می دهد. لذا می توان گفت «آبخیزداری» عبارت است از سلسله عملیات و اقدامات و تدابیری که در محدوده یک آبخیز جهت استفاده از منابع موجود در آن به کار برده می شود تا ضمن حداکثر استفاده از آنها سلامتی این منابع را برای همیشه حفظ کنیم.
بعبارت دیگر حفظ و حراست و احیاء آبخیزها و جلوگیری از تخریب آنها و اعمال مدیریت بر آبخیزها با ایجاد تغییرات مناسب در وضعیت آبخیزها را عملیات آبخیزداری می گوییم.
مسلما اگر ما بتوانیم از فرسایش خاک حاصلخیز آبخیزها که از عمق و نفوذپذیری کافی برخوردار است جلوگیری کنیم و اگر بتوانیم پوشش گیاهی انبوهی را برای خاک آبخیزها فراهم کنیم مسلم آبی که از بارش حاصل می شود به مقدار زیادی در خاک نفوذ کرده و به آرامی از لابه لای شاخ و برگ ساقه های گیاهان مرتعی و جنگلی به حرکت در آمده و به سرعت از حوزه خارج نمی شود بر عکس اگر ما با استفاده بی رویه باعث فرسایش خاک نفوذپذیر شویم و در اثر فرسایش عمق خاک نفوذپذیر و حاصل خیز کم شود و اگر ما باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و لخت شدن اراضی و سطح تپه ها شویم آبی که بر آنها می بارد بدون اینکه به خاک نفوذ کند به سرعت جاری می شود و خیلی زود از دسترس خارج می گردد و در موقع این خروج سریع آب از حوزه است که ایجاد سیل می شود. بدین ترتیب ملاحظه می گردد که در صورت تخریب آبخیزها همین میزان بارندگی کم نه تنها مورد استفاده قرار نمی گیرد بلکه باعث ضرر و زیان نیز می گردد.
دوستان عزیز خاک نیز از ارزشمندترین نعمتهای الهی و خدادادی است گرچه ما آنقدر آن را در اطرافمان می بینیم که فکر می کنیم بیشترین آفریده در زمین خاک می باشد، لیکن در اینجا منظور از خاک آن خاکی است که اجازه رشد گیاه را در خودش به ما می دهد. بسیاری از خاکها فاقد مواد غذایی مورد نیاز گیاه و سایر شرایط مورد نیاز برای رشد گیاهان در خود می باشند، همین خاکی را که در حال حاضر کشاورزان روی آن در حال کشت و زرع هستند اگر به ضخامت لایه ای بیش از ۱ متر در مناطق دشت و بیش از سی سانتی متر در مناطق کوهستانی از روی آن بردارید تقریبا در تمامی موارد، خاکی که در زیر آن ملاحظه می کنید دیگر آن حاصلخیزی و بهره دهی خاک رویی را ندارد و کشاورزان این موضوع را به کرات تجربه کرده اند و هرگز به کسی اجازه نمی دهند که باعث از بین رفتن خاک رویی مزارع آنها گردد.
عوامل عمده ای که باعث از بین رفتن و از دست دادن خاک کشاورزی یک منطقه می شوند عبارتند از:
- ناآگاهی بعضی از زارعین که اصول صحیح آبیاری و استفاده از زمین را به کار نمی برند و باعث تخریب خاک می شوند.
- تماس زمینهای کشاورزی با کناره های رودخانه ها و مسیل ها و آبراهه ها که باعث فرسایش خاک کناره ها توسط جریان آب می شود.
- شخم نادرست بر روی زمین های شیبدار (در جهت شیب)
همچنین با از بین رفتن پوشش گیاهی و چرای بی رویه دام شرایط برای فرسایش آبی و بادی فراهم می گردد و تمامی این عوامل باعث می گردد که:
الف: خاک حاصلخیز نابود گردد.
ب: نفوذ پذیری زمین زراعی کاهش پیدا کند.
ج: آبهای زیرزمینی کاهش یابد.
د: رطوبت خاک کاسته شود.
و: دریاچه های پشت سدهای کشور پر از رسوبات گردد.
ز: کویرها پیشروی نمایند.
چگونه آبخیزداری نماییم؟
در مفهوم حفاظت و آبخیزداری دو اصطلاح مهم که امروز بسیار به کار می رود نهفته است: «توسعه پایدار و بهره وری» با توجه به زبانهای بسیار اقتصادی و اجتماعی ناشی از فرسایش خاک و جریان سیلابهای ویرانگر غیرطبیعی ناشی از تخریب آبخیزها که آثار منفی فراوان در بخش های مهم عمرانی و اقتصادی کشور، از قبیل کشاورزی، دامداری، آب و برق، راه و ارتباطات، مسکن و منابع طبیعی و… به جای می گذارد بخوبی روشن است اگر بخواهیم سرمایه گذاری هنگفت دولت در این زمینه به توسعه دراز مدت، مستمر و پایدار اقتصادی بیانجامد، می باید برنامه های «حفاظت خاک و آبخیزداری» را به عنوان زیربنای اقدامات، در جهت توسعه پایدار گسترش داد.
از دگر سوء بهره وری کامل از سرمایه گذاریهای مالی و و انسانی و منابع اقتصادی کشور، از قبیل اراضی زارعی، جنگی و مرتعی، سدهای بزرگ، راه ها و … جز با اجرای طرحهای حفاظت خاک، کنترل سیلاب و… که همگی در قالب طرح های آبخیزداری جای دارد حاصل نخواهد شد.
پس هدف اصلی این است که وضعیت آبخیزها در حالت طبیعی باشد یعنی دست نخورده باقی بمانند که در طول سالیان این مهم به انجام نرسیده است. پس آبخیزداری یا اصلاح و احیاء آبخیزها دو هدف عمده را دنبال می کنند.
- رعایت سلسله رفتار و کردار حفاظتی آب و خاک و یا به عبارت بهتر رعایت اصول آبخیزداری در بهره برداری از عرصه های آبخیز مانند کشاورزی، صنعت، معدن و فعالیتهای عمرانی.
- اجرای عملیات مهندسی، بازسازی و احیاء آبخیزها که خود به دو دسته: مکانیکی، بیولوژی تقسیم می شوند.
الف) اقدامات بیولوژیک :
منظور از این عملیات یک یا مجموعه ای از عملیات بذر پاشی، بذرکاری، نهال کاری، کپه کاری، علوفه کاری و قرق می باشد که هدف نهایی از انجام آن افزایش پوشش گیاهی به منظور کاهش شدت فرسایش، کاهش سرعت هرز آب، افزایش مقاومت فیزیکی خاک و افزایش رطوبت منطقه می باشد.
ب) اقدامات مکانیکی
عمدتا به آن دسته از کارهایی گفته می شود که با انجام آن ضمن ایجاد تغییراتی در وضعیت فعلی زمین از فرسایش خاک و حمل رسوبات دیگر جلوگیری و با ایجاد اینگونه عملیات سرعت آب را به تأخیر انداخته و تغذیه آبهای زیر زمینی را باعث می شوند و هم چنین با انجام عملیات مکانیکی مقدار قابل توجهی از هرز آبها در پشت سازه های ایجاد شده ذخیره شود و رشد پوشش گیاهی را باعث می گردند.
عملیات مکانیکی آبخیزداری به شرح زیر است:
1- احداث بانکت در دامنه های با شیب ملایم: در اراضی که شیب آنها مناسب می باشد مبادرت به احداث جوی و پشته بر روی خطوط تراز و عمود بر شیب می نمایند که به این جوی و پشته اصطلاح بانکت می گویند.
۲- تراس بندی اراضی شیبدار: عبارت است از تبدیل یک زمین شیبدار به زمین مسطح که از چند پله تشکیل شده است.
۳- اصلاح شخم کشاورزی با ایجاد شخم در اراضی شیبدار در جهت عمود بر شیب.
۴- حفاظت از اراضی حاشیه رودخانه
۵- احداث بند یا سدهای کوچک: سدهای کوچک در عملیات آبخیزداری نقش عمده ای را ایفا می نمایند و به منظور کنترل هرز آب، جلوگیری از حمل رسوب، افزایش نفوذ آب، ذخیره سازی آب و کنترل شیب آبراهه اجر می گردند.
نوع بند با توجه به آبراهه (محل عبور آب) عرض آبراهه ها، نوع تکیه گاه ها، دوری و نزدیکی مصالح و هدف از تأسیس فرق می کند که شامل:
بندهای خاکی: سدهای کوچک خاکی هستند که در مسیر آبراهه ها احداث می گردند.
بندهای خشکه چینى: صرفا با سنگ بدون ملات ساخته شده و به منظور کاهش شیب آبراهه و رسوبگیری ساخته می شوند.
بندهای گابیونی: مصالح این نوع بندها، سنگ و توری گابیون (نوعی توری فلزی ضد زنگ) می باشد که به عنوان شیب شکن و رسوبگیر مورد استفاده قرار می گیرند.
بندهای سنگ و سیمانی: توسط سنگ و ملات سیمان ساخته می شوند.
بندهای چپری: دارای پایه هایی از چوب یا فلز که در ۲ ردیف ساخته شده و به وسیله بند یا سیم به یکدیگر متصل می گردند و جهت رسوبگیری مورد استفاده قرار می گیرند.
پخش سیلاب: یکی دیگر از عملیات مهندسی آبخیزداری است که جهت بهره برداری از سیلاب ها و طغیانهای رودخانه ای به منظور کاهش قدرت تخریب سیل، ذخیره سازی آب و تغذیه سفره های آب زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک مورد استفاده قرار می گیرد.
منبع: جهاد سازندگی استان قم
