تولید سبزیجات سالم از دیدگاه عناصر آلاینده

سبزیجات یکی از مهمترین محصولات استراتژیک بوده و قسمت عمده انرژی، مواد سلولزی و ویتامین های مورد نیاز افراد جامعه، به صورت تازه خوری از این طریق تامین می شود. بنابراین تولید سبزیجات سالم بسیار مهم می باشد.

استان خوزستان با دارا بودن شرایط مناسب کشت کار سبزیجات، جایگاه ویژه ای را در کشور داشته و با داشتن حدود 10.5 درصد از کل تولیدات استان جایگاه دوم را در کشور دارا می باشد. بنابراین تولید این گونه محصولات با توجه به اهمیت و نحوه مصرف آنها در جامعه باید با دقت بالا انجام شده و ضرورت دارد بهره برداران این بخش آموزش های لازم را در این زمینه فرا گیرند.

آلاینده ها در تولید سبزیجات

آلاینده ها مواد بسیار متنوعی هستند که عمدتا در اثر فعالیت های انسانی ایجاد می شوند و از همراهان دائمی جوامع پیشرفته بشری که تکنولوژی مدرن را در خدمت دارند، می باشند. آلودگی عبارت است از قرار گرفتن ماده ای در جایی که به طور طبیعی نمی بایست آنجا قرار می گرفت و یا دارای غلظتی بیش از غلظت طبیعی باشد به نحوی که بر روی موجودات زنده اثر نامطلوب داشته باشد.

بر اساس این تعریف آفت کش هایی که در اراضی کشاورزی استفاده می شوند به شرط آنکه به زیر منطقه ی توسعه ریشه گیاه نفوذ نکنند و یا به همراه رواناب جابجا نشوند، جزء مواد آلوده کننده به حساب نمی آیند. پس در صورتی که این مواد خارج از محل مورد نیاز و یا با غلظتی بیش از حد مجاز مصرف شوند جزء مواد آلوده کننده به شمار می روند. الگویی از طبقه بندی مواد آلاینده بر اساس مصارف این مواد و ویژگی های عمومی آن ها در جدول ۱ آورده شده است. در یک تقسیم بندی کلی می توان مواد آلاینده را در دو گروه آلاینده های معدنی و آلاینده های آلی تعریف کرد.

1- آلایندهای معدنی :

فلزات (سرب، کادمیوم، نیکل و …)، شبه فلزات، عناصر غذایی (نیتروژن، فسفر، پتاسیم و …) و ذرات رادیواکتیو

۲- آلاینده های آلی :

ترکیبات آلی یکی از عمده ترین آلاینده های آب و خاک محسوب می شوند. از جمله این مواد می توان به هیدروکربن های نفتی و آفت کش های آلی اشاره کرد.

نیترات یکی از مهمترین آلاینده ها موجود در سبزیجات است. بر این اساس، چغندر ریشه ای، کلم قمری ، تربچه ، کرفس ، کاسنی دشتی ، کاهو ، چغندر برگی، جعفری ، اسفناج دارای توان بالای جذب نیترات می باشند. تحقیقات متعدد نشان داده که در کاشت انواع سبزیجات در خاک های آهکی با مواد آلی کمتر از یک درصد، مقدار کودهای نیتروژنی مصرفی (اوره) نبایستی از ۴۰۰ کیلوگرم در هکتار (آن هم به دفعات) تجاوز کند تا غلظت نیترات در غده های سیب زمینی و پیاز از ۲۹۰ میلی گرم در کیلوگرم بر مبنای وزن خشک تجاوز ننماید. به عبارت دیگر هر کیلوگرم سیب زمینی تازه خوری باید حداکثر ۶۰ میلی گرم در کیلوگرم نیترات داشته باشد، در غیر این صورت قابل مصرف نخواهد بود.

در ایران که مصرف سرانه سیب زمینی و پیاز روزانه حدود ۱۰۰ گرم می باشد این مقدار حد مجاز قابل تامل خواهد بود. یکی از روش های موثر در کاهش غلظت نیترات در انواع سبزی و صیفی و حفظ محیط زیست، کاهش مصرف کودهای نیتروژنی است که استفاده از روش نیترات پای بوته مؤثرترین بوده و علاوه بر صرفه جویی در مصرف کودهای نیتروژنی، به دلیل مصرف همزمان کودهای نیتروژنی با رشد مطلوب، ضمن تأمین نیاز نیتروژنی سبزی ها و صیفی، از تجمع نیترات نیز جلوگیری می کند. بطور کلی، سبزی ها (تربچه، اسفناج، کرفس، چغندر لبویی، کاهو، هویج ، گل کلم)، ذرت و یونجه از محصولاتی هستند که تجمع نیترات در آنها بیشتر می باشد.

جدول ۱- تقسیم بندی سبزیجات بر اساس مقدار نیترات

شناسایی و پیش بینی آلودگی خاک

بر خلاف آب و هوا، آلودگی خاک از نظر ترکیبات شیمیایی به آسانی قابل اندازه گیری نیست. بنابراین، یک خاک “پاک” و یا “خالص” تعریف پذیر نیست. بر این اساس، اگر ردیابی ترکیباتی در خاک، وجود مواد زیان بخش را تایید نماید، نمی توان با قاطعیت کارکرد خاک را مورد تردید قرار داد. از طرفی در صورتی که کارکرد طبیعی خاک مختل شده باشد، این اختلال قابل مشاهده است. زیرا میزان و عملکرد محصول کاهش یافته و در زه آب خاک، ترکیبات و عناصر نامناسب یافت می شوند.

هنگامی که چنین مشاهداتی وجود داشته باشد، رفع مشکل آن به سختی انجام خواهد شد. زیرا زمان لازم برای تکوین واکنش ها و حصول شرایط تعادل در خاک، طولانی است. در آلودگی خاک، فرایند انتقال و انباشتگی مواد بویژه ترکیبات خطرناک در خاک اهمیت ویژه ای داشته و این دو پدیده باعث اثرات متقابل بین ترکیبات خطرناک در خاک خواهد شد.

فلزات سنگین

فلز سنگین واژه ای است که کمتر به طور دقیق و صحیح تعریف شده است. فلزاتی که در فهرست مواد سمی قرار دارد عبارتند از آلومنیوم، آرسنیک، برلیوم، بیسموت، کادمیم، کروم، کبالت، مس، آهن، سرب، منگنز، جیوه، نیکل، سلنیوم، تالیوم، قلع، تیتانیوم و روی می باشند. برخی از این فلزات نظیر کروم و آهن جزء عناصر ضروری در جیره غذای روزانه انسان هستند، اما در مقادیر بالا این عناصر سمی هستند.

فلزات سنگین ممکن است در هوا، آب آشامیدنی، غذا یا تعداد محدودی تولیدات شیمیایی توسط انسان رها شوند. فلزات سنگین از طریق تنفس، همراه غذا، یا جذب از طریق پوست وارد بدن می شوند که اگر با سرعتی بیش از راههای سم زدایی بدن در بافتها تجمع کنند، به تدریج سمیت خود را آشکار می کنند. آشکار شدن غلظت های بالا برای ایجاد حالت سمی در بدن لازم نیست. همانطور که فلزات در بافت های بدن تجمع می کنند، بعد از مدتی، به سطح غلظت سمی می رسند.

بر خلاف سایر آلاینده ها، دفع فلزات سنگین از محیط بسیار مشکل می باشد زیرا این فلزات بطور شیمیایی یا بیولوژیکی تخریب نمی شوند و غیر قابل تجزیه هستند اما می توانند اکسید، احیا و یا بوسیله مواد آلی کمپلکس شوند. بنابراین باید از روش های قابل اعتمادی برای تصفیه مکان های آلوده به این فلزات استفاده کرد.

ویژگی های سمیت فلزات سنگین به شرح زیر است:

1. سمیت آن ها تا مدت طولانی در محیط باقی می ماند.
2. بعضی از فلزات سنگین می توانند در محیط از گونه ای با سمیت کمتر به فرم گونه هایی با سمیت بالاتر در آیند که جیوه نمونه ای از آنهاست.
3. تجمع زیستی و افزایش زیست فراهمی فلزات سنگین در زنجیره های غذایی می تواند به فعالیت های طبیعی فیزیکی صدمه وارد کند و در نهایت حیات انسانی را در معرض خطر قرار می دهند.
4. فلزات تنها می توانند در ظرفیت شیمیایی و گونه تبدیل و تعویض شوند اما حتی با روش های بیولوژیک نمی توانند کاهش یابند و کم شوند. مس، روی، سرب، کادمیوم، کبالت، نیکل، و جیوه دارای بیشترین فراوانی فلزات سنگین در فاضلاب کارخانه ها هستند.

به طور کلی میزان فلزات سنگین نظیر جیوه، کادمیوم، سرب، نیکل در خاک های جهان رو به افزایش است.

از جمله عوامل اصلی این افزایش مصرف مواد حاصلخیزکننده، اصلاح کننده، آفت کش ها و فاضلاب ها در اراضی کشاورزی می باشد که در میان آنها لجن، کمپوست و فاضلاب و در بین عناصر سرب، روی و کادمیوم سهم بسزایی داشته اند. حداکثر میزان مجاز فلزات سنگین در سبزی ها در جدول ۲، و خاک و آب در جدول ۳ گزارش شده است.

بر اساس پژوهشی در مناطق عمده سبزی کاری در استان مشخص گردید بیشترین غلظت کل آلاینده کادمیم در خاک منطقه اهواز با میانگین 1.6 میلی گرم در کیلوگرم اندازه گیری شد، در حالی که غلظت قابل جذب این عنصر در منطقه دزفول مقدار 0.1 میلی گرم در کیلوگرم بود. بیشترین میزان کل سرب در منطقه دشت آزادگان به میزان 15.3 میلی گرم در کیلوگرم

جدول ۲- حداکثر میزان مجاز فلزات سنگین در سبزی ها

جدول ۳- حد مجاز فلزات سنگین در خاک و آب

و سرب قابل جذب در منطقه شوش به میزان 0.63 میلی گرم در کیلوگرم اندازه گیری شد. میزان نیترات در خاک های مورد مطالعه دارای میانگین 61.7 میلی گرم بر کیلوگرم خاک بود. این غلظت بیش از سه برابر حد مجاز (۲۰ میلی گرم در کیلوم خاک) است.

برای تولید سبزیجات سالم چه باید کرد؟

• آموزش بهره برداران تولید این محصولات در خصوص شرایط ویژه و خاص سبزیجات
• تعیین غلظت آلاینده ها در خاک مناطق کشت این محصولات و جلوگیری از کشت سبزیجات در مناطق آلوده
• جلوگیری از بد مصرفی کودهای شیمیایی و دامی و کاربرد این کودها براساس شرایط خاک
• جلوگیری از بدمصرفی سموم و رعایت دقیق زمان بین سمپاشی و برداشت
• رعایت دقیق زمان برداشت سبزیجات (برداشت در زمان عصر) صورت گیرد.
• جلوگیری از کشت گیاهان و واریته هایی که دارای خصوصیات تشدید کننده آلودگی هستند.
• چون نیترات یک ماده محلول در آب است و با جوشاندن مقداری از آن خارج می شود، بهتر است در سبزی هایی مانند اسفناج در هنگام پختن آب اولیه دور ریخته شود.
• از کاربرد هرگونه آب فاضلاب و آب نامتعارف در کشت سبزیجات به شدت پرهیز شود.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره کشت انواع سبزی ها مجموعه آموزشی کاشت سبزیجات را از دست ندهید.

نوشته قبلی

بهداشت و نگهداری ماهی قرمز

نوشته بعدی

بیماری سل گاوی