تشریح غدد داخلی طیور

غدد در پرندگان همچون پستانداران از ساختمان پیچیده اى برخوردار است. در طیور نیز غدد داخلى به دو دسته کلى غدد درون ریز و غدد برون ریز تقسیم مى شوند:

غدد درون ریز

غدد درون ریز به غددى گفته مى شوند که فاقد مجرا بوده و ترشحات خود را مستقیماً وارد جریان خون مى کنند ترشحات غدد درون ریز را هورمون گویند. هورمون ها مستقیماً روى بافت ها و سلول هاى اندام مورد نظر تأثیر مى گذارند.

مهم ترین غدد درون ریز عبارتند از:

1. مجتمع هیپوفیزى هیپوتالاموسى
2. گنادها
3. لوزالمعده
4. غدد فوق کلیوى ( آدرنال )
5. تیروئید
6. پاراتیروئید
7. اولتیموبرانشیال

۱- مجتمع هیپوفیزى – هیپوتالاموسى

غده هیپوفیز ارتباط نزدیکى با هیپوتالاموس دارد به همین دلیل عملکرد آن تحت عنوان مجتمع هیپوتالاموسى هیپوفیزى بررسى مى شود. غده هیپوفیز داراى ساختمان پیچیده اى است. هیپوفیز در پرندگان به دو بخش جلویى ( قدامى ) و پشتى ( خلفى ) تقسیم مى شود.

۱-۱ هیپوفیز جلویى : در طیور عمده فعالیت هورمونى هیپوفیز جلویى مربوط به بخش انتهایى این غده بوده که هورمون هاى مهم و پیچیده اى را تولید مى نماید؛ مهم ترین آن ها عبارتند از:

گناد و تروپین ها : هرمون های گناد و تروپین شامل LH و FSH می باشند هورمون FSH در جنس نر باعث تحریک اسپرم سازی شده و در جنس ماده سبب رشد تخمک ها می شود. هورمون LH در جنس نر سبب تحریک ترشح هورمون جنسى نر ( تستوسترون ) و در جنس ماده باعث آزادسازى تخمک مى گردد. همچنین به نظر مى رسد که کنترل ترشح هورمون ها در طیور توسط سیستم هیپوفیزى هیپوتالاموسى مغز انجام مى پذیرد.

تیرو تروپین ها : شامل هورمون محرک تیروئید یا همان TSH مى شود. این هورمون بسیارى از فعالیت هاى غده تیروئید شامل تحریک رشد و نمو این غده و تولید و آزادسازى هورمون هاى تیروئیدى ( تیروکسین ) را تحت کنترل دارد. همچنین هورمون هاى تیروئید داراى اثر بازخورد منفى بر ترشح TSH طیور مى باشد و موجب کنترل ترشح آن مى شوند.

پرولاکتین : در طیور نقش پرولاکتین در ارتباط با رفتار خوابیدن بر روى تخم ( کرچى ) به اثبات رسیده است. پرولاکتین در طیور به هنگام کرچى موجب ممانعت از عمل گنادها شده و تخم گذارى را متوقف مى کند. این هورمون تولید ترشحات چینه دان و همچنین افزایش سلول هاى موکوسى غدد این کیسه را در کبوتر تحریک مى نماید.

هورمون رشد GH : هورمون رشد داراى اثرات کوتاه مدت بر سوخت و ساز پرندگان بوده و این نقش را بویژه در سوخت و ساز چربى ها نشان مى دهد. همچنین این هورمون بر روى استخوان ها و عضلات اثر داشته و موجب رشد بدن مى گردد.

۱-۲- هیپوفیز خلفى : دو هورمون مهم از این ناحیه هیپوفیز ترشح مى شوند و همچنین عملکرد آن ها به قرار زیر است.

آرژنین وازوتوسین (AVT) : این هورمون شبیه هورمون آنتى دیورتیک در پستانداران عمل نموده و تنظیم آب بدن یعنى نیاز براى مصرف این ماده و دفع کلیوى آن را تنظیم مى نماید.

مزوتوسین (MT) : عملکرد این هورمون باعث انقباضات رحمى و تسهیل در تخم گذارى پرندگان شده و از این جهت شبیه هورمون اکسى توسین در پستانداران مى باشد.

۲- جزایر خوشه اى لوزالمعده :

لوزالمعده طیور در سمت راست حفره شکمى و در بین خمیدگى دوازدهه واقع شده است.

بخش عمده لوزالمعده ( ۹۸-۹۹ درصد ) ساخت آنزیم ها و ترشح آن ها از طریق مجارى ویژه به دوازدهه هستند. و فقط ۱ تا ۲ درصد این بافت تحت عنوان جزایر خوشه اى خصوصیات غدد درون ریز را دارند و هیچ گونه ترشحى در مجارى لوزالمعده نداشته و ترشحات خود را مستقیماً وارد خون مى کنند. این سلول ها انسولین و گلوکاگون را بصورت مستقیم تولید نموده که قند خون ( گلوکز ) را در بدن ثابت نگه مى دارند. بوسیله ى این هورمون ها میزان ساخت و ساز و مصرف قند در سلول هاى بدن تنظیم مى شود.

۳- غدد فوق کلیوى :

یک جفت غده فوق کلیوى پرندگان در قسمت بالا و میانى کلیه ها، نزدیک هم قرار گرفته اند این غدد به دو بخش قشرى ( خارجى ) و مرکزى ( داخلى ) تقسیم شده که برخلاف پستانداران کاملاً از هم متمایز نیست.

این غدد اپی نفرین (E) ونور اپی نفرین (NE) را ترشح مى کنند. اپى نفرین موجب تحریک در تجزیه قند پیچیده گلیکوژن و در نتیجه تولید گلوکز و افزایش قند خون مى شود. و نور اپى نفرین عکس این عمل را انجام داده و موجب ساخت و ذخیره سازى گلیکوژن مى گردد. از بخش قشرى این غده در طیور هورمون هاى دیگرى ترشح مى شود که مهم ترین آن ها عبارتست از کورتیکوسترون و آلدسترون. کورتیکوسترون موجب تسهیل در تخمک گذارى مى شود.

۴- تیروئید :

در پرندگان غدد تیروئید بصورت یک جفت غده بیضى شکل به رنگ قرمز تیره در دو طرف ناى قرار دارند. اندازه تیروئید طیور اهلى با افزایش سن به نسبت وزن بدن تأثیر چندانى نمى کند، هر چند وزن خالص آن با افزایش سن زیاد مى شود. اندازه فعالیت غده تیروئید در فصول ودرجه حرارت مختلف تغییر مى کند. در جوجه هاى جوان و مرغ تخم گذار لگهورن در تابستان میزان ترشح تیروئید نصف زمستان است. در اردک نر حداکثر فعالیت تیروئید در ماه خرداد مى باشد. در این موقع از سال که حداکثر نور وجود دارد، کاهش فصلى فعالیت بیضه ها و شروع پر ریزى اتفاق مى افتد. درجه حرارت پایین باعث افزایش ترشح هورمون هاى تیروئید مى گردد.

مهم ترین هورمون های تیروئید T3 و T4 می باشند که نقش مهمى در تنظیم سوخت وساز ( با حضور اکسیژن ) در بدن پرندگان بعهده دارند و علاوه بر این باعث افزایش فعالیت غدد جنسى مى شوند. T3 ( تری یدوتیرین ) فرم فعال هورمون تیروئید است.

۵- پاراتیروئید :

چهار غده پاراتیروئید در پرندگان کمى پایین تر از تیروئید قرار گرفته اند. این غده ها هورمون پاراتورمون را ترشح نموده که از طریق تنظیم دفع کلسیم ادرارى و همچنین تأثیر بر آزادسازى کلسیم استخوانى، غلظت کلسیم را در سرم خون تثبیت مى کند. همچنین این هورمون نقش مهمى در دفع کلیوى فسفات و تنظیم فسفر بدن را به عهده دارد.

۶- غدد اولتیمو برانشیال :

این غدد در پرندگان در ناحیه پشتى و در دو طرف غده پاراتیروئید قرار گرفته اند. مهمترین هورمون تولیدى این غده کلسى تونین بوده که برخلاف پستانداران هیچ گونه تأثیرى در استخوان سازى ندارد.

۷- گنادها :

در پیمانه دستگاه تولید مثل، باگنادها ( غدد جنسى ) در جنس نر و ماده آشنا شدید.

غدد برون ریز

غددى هستند که داراى مجرا یا کانال بوده و ترشحات خود را از این طریق، به درون خود و یا بافت مورد هدف مى ریزند. مهم ترین این غدد عبارتند از:

1. کبد
2. کلیه ها
3. تیموس
4. غده پنبه آل یا صنوبرى.

۱- کبد :

در مطلب تشریح دستگاه گوارش طیور، دستگاه گوارشى با نقش اساسى کبد در هضم و جذب مواد غذایى طیور آشنا شدید.

۲- کلیه ها :

کلیه ها در نقش غدد برون ریز مواد هورمونى بنام رنین ترشح مى کنند. رنین در پاسخ به کاهش سدیم خون و یا کاهش حجم خون ترشح مى شود.

۳- تیموس :

تیموس به صورت هفت قسمت مجزا در اطراف گردن قرار گرفته و در فعالیت هاى ایمنى بدن نقش دارد.

۴- غده پنبه آل یا صنوبرى:

این غده بین نیم کره هاى مغز و مخچه به صورت یک بیرون زدگى قرار دارد. غده پینه آل با ترشح هورمون ملاتونین در حفظ درجه حرارت بدن، وزن غدد فوق کلیوى و همچنین کنترل رفتارهاى تولید مثلى، از طریق تأثیر بر گنادها مؤثر مى باشد.

علاوه بر این، غده پینه آل در تأمین سلول هاى ایمنى لازم براى محافظت از سیستم عصبى مرکزى نیز نقش مهمى دارد.